مطالعه روابط فضایی اجتماعی در الگوی مساجد چهارایوانی ایران (مطالعه موردی: مساجد جامع اصفهان، اردستان، قزوین و زواره)

بیان مساله: مسجد در جایگاه یکی از مهم‌ترین ارکان هویت شهر اسلامی، در صدر اسلام، به‌عنوان اولین نهاد اجتماعی دارای کارکردهای چندی بود؛ به‌گونه‌ای که افزون بر مهم‌ترین کارکرد آن (عبادت)، فعالیت‌های‌ آموزشی، نظامی و اجتماعی نیز در آن جریان داشت. یکی از وجوه روابط زنده و تعاملات پویای مسجد در گذشته، ویژگی‌های فضایی معماری و نوع روابط فضایی آن بوده است که متاسفانه مشاهدات در اکثریت مساجد امروزی حاکی از، روابط و تعامل اجتماعی ضعیف در آن‌ها می‌باشد.  سوال تحقیق: چگونگی تاثیر چیدمان، ارتباط فضایی و هم‌نشینی ساختاری هر یک از عناصر مسجد، شامل ورودی، حیاط، شبستان‌ها، ایوان و گنبدخانه  و نقش هر یک بر روابط اجتماعی در مساجد می‌باشد. اهداف تحقیق:  شناخت روابط فضایی موجود در مساجد چهارایوانی است که می‌تواند از مولفه‌های ساختار فضایی، تداوم ساختاری و برخی از پارامترهای نحوفضا نظیر انتخاب، اتصال، عمق و هم‌پیوندی فضاهای اصلی مسجد تاثیر بپذیرد. بنا به نظریه چیدمان فضایی، ترتیب قرارگیری فضا‌ها در کنار یکدیگر، تاثیری مستقیم بر نحوه استفاده از فضا دارد و می‌تواند زمینه‌ساز روابط اجتماعی ‌باشد. فرایند این پژوهش، چهار نمونه از مساجد جامع چهارایوانی (قزوین، اردستان، زواره و اصفهان) را مورد بررسی قرار داده است. روش تحقیق: تحلیل محتوا و راهبرد استدلال منطقی، نشان می‌دهد که بخشی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با ویژگی‌های فضایی معماری، ذیل مفهومی فراگیر با عنوان «روابط فضایی» قابل سازمان‌دهی هستند. در این راستا، پس از تبیین و ساختاربخشی به مفاهیم موردنظر، با به‌کارگیری ابزارهای تحلیلی، این مفاهیم بر روی نمونه‌های شاخص از مساجد جامع، به آزمون گذاشته شده‌اند.  مهم‌ترین یافته‌ها و نتیجه گیری تحقیق: نشانگر آن است که نوع و ارتباط زنجیره‌ای از فضاها که در پیوستگی و هم‌نشینی ساختاری و بصری شکل می‌گیرند، به‌منظور استمرار سلسله‌مراتب دسترسی به بخش‌های مختلف بنا و داشتن ساختار منسجم و تقسیمات کارکردی فضا می‌توانند در گشایش یا محدود کردن روابط اجتماعی تاثیرگذار باشند، از طرفی وجود و چیدمان عناصر حیاط، ایوان و تناسبات فضاها در ساختار درونی مساجد چهار ایوانی و در سازمان فضایی سبب افزایش رده‌بندی فضایی گردیده است که  نتایج این امر نشان‌دهنده موجب افزایش قابلیت انتخاب، ارتباط فضایی، نفوذپذیری و شکل‌گیری عرصه‌ها و آستانه‌‌های متنوع‌تری می‌‌شود که درنتیجه کاربران طیف فضایی ملموس‌تری از حریم‌های فضایی شامل خلوت تا فضای جمعی را تجربه خواهند کرد که میزان مطلوبیت از استفاده‌پذیری فضا را محقق می‌کند.

Study of spatial-social relations in the pattern of Four-Iwan Mosques in Iran(Case study: Isfahan, Ardestan, Qazvin and Zavareh Grand mosques)

As one of the most important pillars of the Islamic city, in the early days of Islam, the mosque, as the first social institution, had several functions. In addition to its most important function (worship), it also involved educational, military, and social activities. One of the aspects of live relations and dynamic interactions of the mosque is the spatial features of architecture and the type of spatial relations. , it also involved educational, military, and social activities. One of the aspects of live relations and dynamic interactions of the mosque is the spatial features of architecture and the type of spatial relations.The main research question, How the syntax, the spatial relationship and the structural coherence of each of the elements of the mosque, including the entrance, the courtyard, the naves, the porch and the dome, and the role of each on the social relations in the mosques. The purpose of this study is to identify the spatial relationships in four Iwan mosques that can be influence by the components of spatial structure, structural continuity and some space syntax parameters such as selection, connection, depth and integration of the main spaces of the mosque. According to the theory of space syntax, the arrangement of spaces next to each other has a direct effect on how space is used and it can be the foundation of social relationships. The process of this study examined four examples of FourIwan mosques (Qazvin, Ardestan, Zavareh and Isfahan) and by using content analysis methods and logical reasoning strategies, it shows that some of the most important concepts related to the spatial features of architecture can be organized under a comprehensive concept called spatial relations. In this regard, after explaining and structuring the desired concepts, using analytical tools, these concepts have been tested on examples of Grand mosques .The research findings indicate that the type and relationship of the chain of spaces that are formed in the connection and structural and visual coherence, In order to continue the series, they can access different parts of the building and have a coherent structure and functional divisions of space be effective in opening or limiting social relationships, on the other hand, the existence and arrangement of the elements of the courtyard, the porch(Iwan) and the proportions of spaces in the internal structure of FourIwan mosques and in the space organization, it has increased the spatial classification that the results of this indicator increase the selectivity, spatial communication, permeability and different areas and thresholds are being formed as a result, users will experience a more tangible range of spatial spaces, from privacy to collective space which achieves the desired level of usability of the space. spatial communication, permeability and different areas and thresholds are being formed as a result, users will experience a more tangible range of spatial spaces, from privacy to collective space which achieves the desired level of usability of the space.