نسبت میان چهارباغ و باغِ چهاربخشی بر اساس دو متن نثر و نظم سدۀ دهم هجری قمری

بیان مساله: بطور معمول در مطالعات باغ اسلامی و ایرانی، تمایلی آشکار برای تعمیم شکل چهاربخشی به باغ های گوناگون دیده می‌ شود. به نظر می رسد بخشی از این میل، ناشی از تفسیر شکلیِ چهارباغ به‌مثابه الگویی است که لزوماً می‌بایست طرحی چهاربخشی داشته باشد. این نوع مواجهه با موضوع، تاثیری عمیق بر فهم ماهیت طرح چهارباغ و همچنین باغ سازی دارد و بیش از هر چیز درک گوناگونی طرح باغ در ایران را دشوار می کند. سوال تحقیق: این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش‌ها است که «طرح چهارباغ» و «الگوی چهاربخشی» در باغ‌سازی چه خصوصیاتی دارند؟ و نیز این‌که چه قرابت، شباهت و تفاوتی میان دو «طرح» و «الگو»ی یادشده قابل شناسایی است؟ اهداف تحقیق: هدف این مقاله یافتن ویژگی‌ های اصلی«طرح چهارباغ» و «الگوی باغ چهاربخشی» در سدۀ دهم هجری قمری است. این مقاله تلاش می کند تا ضمن شناخت خصوصیات طرح چهارباغ، نسبتِ میان آن و الگوی یادشده را روشن کند. بررسی و مرور موضوع، نشان‌ دهندۀ پیشینه‌ ای مبتنی بر تفسیر واژۀ چهارباغ برای فهم شکل آن است. روش تحقیق: دراین مقاله که روشی تفسیری تاریخی دارد، متونی از سدۀ دهم هجری قمری اعم از نثر و نظم و تصویرهای تاریخی به‌مثابه منابع دست اول مطالعه و تفسیر می‌شوند تا شناخت دقیق‌تری از طرح چهارباغ و الگوی چهاربخشی باغ حاصل شود. برای این منظور، محتوای روضۀ هشتم رسالۀ ارشادالزراعۀ ابونصر هروی در مورد طرح چهارباغ مطالعه و جایگاه طرح یادشده در هرات سدۀ نهم بررسی می شود. هم‌چنین با تفسیر سروده‌های عبدی‌بیگ شیرازی در توصیف دارالسلطنۀ طهماسب در قزوین سدۀ دهم، تلاش می‌شود تصویر روشنی از دو باغ مهم شاه و بهرام‌میرزا بازسازی شود. در ادامه، طرح مورد نظرِ هروی با نمونه های توصیف شده ای هم‌چون باغ‌های بهرام‌میرزا و شاه در قزوین و نمونه های باقی‌مانده ای مانند فین، چهلستون و هشت بهشت مقایسه می‌شوند تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها مشخص شود. مهم‌ ترین یافته‌ها و نتیجه‌ گیری تحقیق: نتیجۀ مطالعات صورت گرفته نشان می‌ دهد، دست‌کم در بازۀ زمانی سدۀ دهم هجری قمری، طرح چهارباغ نباید لزوماً واجد شکلی چهاربخشی دانسته شود. از سوی دیگر حداقل در بازۀ زمانی یادشده، طرح چهارباغ و الگوی چهاربخشی که نمونه‌هایی از آن‌ها در این مقاله مطالعه شدند، هیچ کدام الگوهای بی بدیل باغ سازی در ایران نیستند.

Comparative Study on the Layout of Chahārbāgh and the Fourfold Pattern for Persian Garden Based on the Texts from 10th AH (16th AD)

This article intends to recognize the original characteristics of the layout of chahārbāgh during 920s/1510s to 960s/1550s and clears the relation between it and the fourfold pattern attributed to the main form of gardens in Iran. Two texts have been purposely selected and studied; Irshād alzira’e by Abu Nasr Heravi and mathnavī of Rawza alsifāt in the third khamsa by Abdi Bayk Shirazi. Chahārbāgh and fourfold pattern for the garden have been mentioned in Persian and Islamic garden studies frequently and it has been usually accepted that they have the same or very similar fundamental characters. The article starts with a literature review during recent decades that shows how some scholars have interested to interpret the term of chahārbāgh literally. This short review will help to understand how the concept of chahārbāgh and fourfold pattern have been expanded and this propensity has been followed until now. Afterward, chapter eight of Irshad alzira’e will be studied and the reconstructed plans based on that chapter would be assessed and compared together. It is referred to four reconstructed plans by Galina Pugachenkova, Ralph PinderWilson, Mahvash Alemi, and Maria Subtelny to clear those characteristics of the layout of chahārbāgh which there is less doubt about them. In this case, a rectangular enclosure, rows of trees along the walls and a linear structure include a pathway, water canal within it, the pool, the mansion, and the platform define the layout of chahārbāgh. A comparison between reconstructed plans does not clear a significant difference between them that can address to a fourfold pattern. A depicted painting in Herat in 899/1494 will also be studied. It shows the layout of chahārbāgh had been echoed in paintings before Heravi’s manual. Comparing that painting and its pictorial structure with Heravi’s text indicate that the described layout by Heravi has been recognized in Herat at the end of the 9th/15th century and it is not an invention by him. The next step will be comparing the mentioned layout with other samples with a similar structure, for instance, the garden of Bahram Mirza in the 10th/16th century which was described by Abdi Beyk Shirazi and bāghi Chihilsutūn in Isfahan in the 11th/17th century. The article will also scrutinize the layout of the bāghi Shāh in Saʿādatābād in Qazvin in the 10th/16th century which could be considered as a garden with a couple of crossed pathways due to Abdi Beyk’s description. The spatial structure mentioned by Heravi and the pattern of the gardens described by Abdi Beyk are not exclusive and have continued at the end of the 10th/16th and 11th/17th century in Kashan and Isfahan. The conclusion clears that at least during the 920s/1510s to 960s/1550s the layout of chahārbāgh could not consider as a fourfold pattern and that layout was not the peerless pattern for garden making. This study shows that the layout of chahārbāgh and the fourfold pattern are not the same and in official poetries for the court, a garden with crossed pathways has not been called chahārbāgh.