چیستی و چرایی مسجد خان جهرم، مسجدی گنبدخانه دار در استان فارس

در دوران پس از اسلام مساجد در ردیف مهمترین گونه‌های ساختمانی ایران قرار گرفتند. این گونه ساختمانی پس از ورود به ایران تحت تاثیر عوامل مختلف در هر پهنه فرهنگی جغرافیایی خصوصیات خاصی به خود گرفت که منجر به تمایز آن از مساجد سایر حوزه ها گردید. یکی از این پهنه های فرهنگی جغرافیایی استان فارس است. عدم استفاده از گنبد و گنبدخانه یکی از ویژگی های معماری مساجد تاریخی این پهنه می باشد. اما در میان مساجد تاریخی فارس استثنایی مشاهده می شود که دارای گنبدخانه است. این مسجد که در شهر جهرم واقع شده در ترکیب با مدرسه خان بصورت دوبنای مجزا تشکیل مسجد و مدرسه خان را داده اند. در این پژوهش ابتدا به معرفی معماری مسجد با استفاده از روش توصیفی پرداخته شده، سپس با استفاده از روش تحقیق استدلال منطقی از طریق مقایسه تطبیقی مساجد و مقابر این منطقه و سایر نقاط استان فارس و ایران و روش تفسیری تاریخی در مواجهه با اسناد مرتبط تاریخی به این پرسش ها که چه زمانی و به چه دلیل این مسجد دارای گنبدخانه شده پاسخ داده شده است. با توجه به شباهت فراوان فرم مسجد با مقابر امام‌زاده‌های جهرم و نواحی مرکزی ایران، این فرضیه که مسجد خان در ابتدا برای مقبره ساخته شده و بعدا با تغییر کاربری به مسجد تبدیل شده است، مطرح می‌شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بنا احتمالا در چند مرحله ساخته شده است. با توجه به تفاوت سازه ای و فرمی در مرحله اول بصورت چهارطاقی منفرد با کارکرد مقبره یا کارکرد دیگر در دوران پس از اسلام ساخته شده است. در مرحله دوم دالان های پیرامون به چهارطاقی به سبک مقابر نواحی مرکزی ایران در راستای تغییر کاربری چهارطاقی به مقبره و یا توسعه چهارطاقی با حفظ کارکرد مقبره اضافه شده؛ و در مرحله سوم ساخت ایوان روبروی گنبدخانه به عنوان مسجد و دیگر اندامهای مرتبط با آن صورت پذیرفته است.

A research about quiddity of Khan mosque in jahrom, A dome_based mosque in Fars province

In the postIslamic era, mosques were among the most important types of buildings in Iran. Mosques have been the center of manifestation of Muslims’ spiritual identity, their reference, refuge, and reliance, from the earliest times of Islam until the recent years, these buildings have also been the most important urban and architectural elements and the center of appearance of the highest forms, creativity, and taste of Muslim architects and the most important buildings of Islamic culture. Despite similar functions of mosques in all the regions, this building after entering Iran, and under the influence of different factors in every geographical area of the country, has gained special characteristics which led to its differentiation from the mosques of other regions. One of these geographicalcultural zones is the cultural zone of Fars province. Nonuse of the dome is one of the architectural features of the historical mosques of this area. But among all the historical mosques of Fars, there is an exception that has a dome. This mosque that is located in the city of Jahrom, combined with the Khan School (Madrasae Khan), has formed two separate buildings as a mosque and the Khan School. In this research, with the use of logical reasoning as our research methodology, through the comparative study of the mosques and tombs of this region and other parts of Fars province, and Iran and also the use of the historical interpretive methodology in confronting with the historical documents related to our research, we tend to not only comprehensively introduce the mosque but also to answer the questions that when and why this mosque had gained a dome. Given the significant similarity between the form of the mosque with the tombs of Jahrom’s Imamzades and the central parts of Iran, also the possibility to pass through the Mihrāb of the mosque, it is hypothesized that the Khan Mosque was originally built as a tomb and later, with the change in its use, transformed into a mosque. The results of the research indicate that the building was probably built in several stages. In the first stage, due to the structural difference between the dome and the surrounding corridors and other spaces, it was built as a single vault with the function of a tomb or other functions in the postIslamic era. In the second stage, the corridors around the vault, in the style of tombs of central areas of Iran, have been added to modify the function of vault into a tomb or expansion of vault by preserving the function of the tomb. In the third stage, based on historical documents during the construction of the school in the Qajar period, and under the rule of Haji Mohammed Momen, who ruled this area at the time, the construction of an ayvān in front of the dome as a mosque and other related parts was implemented. This suspicion is reinforced by the ornamentations, orientation of the ayvān, and the climate of Jahrom, which provides the conditions for outdoor and semioutdoor prayer.