تبیین و ارزیابی سطوح سلسله‌مراتبی و قلاع کانونی قرون میانی اسلامی(قرن 6 تا 8 ه.ق) در قهستان قدیم، شرق ایران

قهستان به‌دلیل موقعیت سوق‌الجیشی و قرارگیری در مسیرهای ارتباطی، بافتار جغرافیایی کوهستانی، دوری از دستگاه خلافت و منابع معدنی غنی آن همواره در بازۀ زمانی قرون میانی اسلامی مورد توجه گروه‌های مختلف سیاسی-مذهبی مثل فرقۀ اسماعیلیه، بوده است. در این منطقه 48 قلعه از این دوران شناسایی شده که بیشتر آنها روی ارتفاعات و قلۀ کوه‌ها ساخته شده‌اند. ساختار این‌گونه قلعه‌ها بر اساس محدوده و چشم‌انداز جغرافیایی کوه‌ها و قله‌ها شکل گرفته و به نظر می‌رسد که عوامل جغرافیایی در ایجاد این آثار تاثیر داشته است. روش گردآوری اطلاعات این پژوهش، از طریق کتابخانه‌ای بوده و از روش پژوهش توصیفی از نوع پس رویدادی استفاده شده است. هدف از این مقاله تحلیل سطوح سلسله‌مراتبی و مکان مرکزی قلعه‌های قرون میانی اسلامی قهستان، با توجه به عوامل محیطی و جغرافیایی و با استفاده از نرم‌افزار arc gis و تحلیل خوشه‌ای از نرم‌افزار spss است. در این تحلیل از عوامل محیطی مانند فاصله از منابع آب و جاده‌ها، نوع کاربری اراضی، ارتفاع از سطح دریا، ارتفاع قلعه‌ها از سطح زمین‌های اطراف، محل قرارگیری قلعه‌ها نسبت به درجۀ شیب و جهت، نوع خاک، بارش و نوع اقلیم استفاده شد. با توجه به تحلیل‌های آماری با روش خوشه‌ای چنین مشخص گردید که یک الگوی سه رتبه‌ای با مرکزیت قلعه کل حسن صباح، قلعه کهن دژ نهبندان و کوه قلعه فردوس در میان قلعه‌های این دوران قهستان وجود دارد و متون و منابع تاریخی نیز تا حدودی آن را تائید می‌کنند؛ اما بیشتر قلعه‌های این دوران منطقه در رتبۀ دوم قرار دارند. در نهایت در پایین‌ترین رتبه نیز تنها یک قلعه با نام قلعه زری قرار گرفته است که در واقع این قلعه از نظر موقعیت قرارگیری آن در چشم‌انداز محیطی با دیگر قلعه‌های منطقه متفاوت است.

explanation and evaluation of the hierarchical and the focal castles of the middle islamic (6th to 8th century a.h.) in the old qohestan, eastern iran

qohestan has been the focus of the ismailia sect due to its strategic location and location on the communication routes, mountainous geographical background, distance from the caliphate, and rich mineral resources. in this region, 48 castles are identified from this era, most of which were built on the heights and peaks of the mountains. the structure of such castles is based on the geographic scope and landscape of mountains and ridges, and geographical factors were influential in creating these castles. this article analyzes the hierarchical and the central place of ismailia castles according to environmental and geographical factors. in this analysis, environmental factors such as distance from water sources and roads, type of land use, altitude above sea level, the height of castles from the surface of the surrounding land, location of castles concerning the degree of slope and direction, type of soil, precipitation, and type of climate are used. according to the statistical analysis using the arc gis and spss software and cluster method, it is determined that there is a three-ranked pattern with the centrality of the kal hassan sabah castle, the kohan dezh castle of nehbandan, and the ferdous castle mount among the ismailia castles in qohestan, and the texts and historical sources also confirm it to some extent. most of the ismailia castles are in the second rank. the second group is castles, which are less critical regarding geographical features than the first group and are in second place regarding their location in the geographical and environmental landscape. ismailia castles are much bigger and broader than other castles, and in addition to having purely defensive functions, they also have residential, welfare, and other functions. for this reason, they were built on top of a high peak in khorasan and the alborz mountain range. the third group (lowest rank), which has only one castle named zari castle, is ranked third in the cluster analysis because of its small size, low altitude from the sea level, and low height from the surrounding lands. the importance of this castle is because it is located a short distance from the zari copper mine, and it is one of the ancient mines from which copper and gold were extracte. perhaps because of gold mining, it was called zari castle, and the duty of this castle was to protect the mining and smelting of copper or gold. the patterns of the central place and hierarchy of castles seem to be correctly expressed by statistical analysis because historical sources and texts also confirm a three-rank pattern among castles.