بازشناسیِ سیر تحولات فضایی-کالبدی در شبستان قِبلی مسجد جامع نایین؛ (بازخوانی تحلیلیِ آسمانۀ محراب بر طبق اسناد نویافتۀ مرمتی)

مسجد جامع نایین به عنوان یکی از مساجد شبستانی قرون اولیه به همراه مسجدجامع فهرج، تاریخانه دامغان و جامع اولیه اصفهان همواره توسط محققان در حوزۀ بررسی تاریخ معماری این سرزمین، مطرح شده است. این مسجد یکی از آثار فاخر و با ارزش معماری اسلامی ایران بوده و در طول حیات خود، تغییرات گسترده‌ای را تجربه کرده است. بر خلاف تزیینات گچبری مسجد که همواره مورد توجه محققان این حوزه بوده است، سازه‌های تاقی و سیر تحولات فضایی –کالبدی این مسجد موضوع کمتر تحقیقی به شمار می‌رود. هدف تحقیق حاضر پس شناخت آسمانۀ محراب(سازه و معماری)، مطالعه و تحلیل سیر تحولات فضایی –کالبدی به وقوع پیوسته در شبستان قبلی وتاثیر این تحولات بر کلیت مسجد جامع نایین است. روش تحقیق استفاده شده، اسنادی و تفسیری-تاریخی است. همچنین ضمن انجام مصاحبه‌های عمیق تلاش می شود اطلاعات پایه به دوطریق اسنادی و مشاهده عینی تحلیل گردد. شایان ذکر است برخی اسناد استفاده شده در این تحقیق برای اولین بار منتشر می‌گردند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که آسمانۀ محراب در شبستان قبلی در گونۀ پوششهای پتکانه قرار می‌گیرد. در قرن هشتم هجری نطام ارتفاعی این شبستان دچار تغییر شده و با ساخت کمرپوشهای شرقی و غربی، تاقهای آن افزایش ارتفاع پیدا می‌کند. از آن زمان تاکنون بر اثر این دگردیسی کالبدیِ شبستان، کارکرد جلوۀ بصری آسمانۀ محراب در جهت تقویت امتداد قبله، کمرنگ گشته و به آن خدشه وارد شده است. دستاودرهای تحقیق تا حد بسیاری ابهامات موجود در زمینه لایه‌های تاریخی این مسجد را، بخش‌هایی که تاکنون نادیده انگاشته شده اند، کاسته است.

process of physical-spatial changes in the ancient veranda of the jameh mosque in naein: the analytical re-reading of the ceiling of the altar according to new restoration documents

jameh mosque of naein as one of the shabestani mosques of the early centuries along with jameh mosque of fahraj, tarikhaneh temple (mosque) of damghan and early jameh mosque of isfahan have always been mentioned by researchers in the field of architectural history of this country. this mosque is one of the magnificent and valuable buildings of islamic architecture in iran and has experienced extensive changes during its lifetime; and what is now provided to the observers of this building is different from what its original architects intended. the ancient nave of this mosque is one of the parts of this mosque that has experienced the most physical-spatial changes. unlike the plastering decoration of the mosque, which has always been the focus of researchers in this field, the roof structures and the process of physical-spatial changes in this mosque are less considered. the objective of the present study was to recognize the altar (structure and architecture), study and analyze the process of physical-spatial changes in the ancient shabestan and the effects of these changes on jameh mosque of naein. the research method used is documentary and interpretive-historical. also, while conducting in-depth interviews, it was attempted to analyze the data through documentation and objective observation. it should be noted that some documents used in this study have been published for the first time. the study results showed that the ceiling of the altar in the ancient shabestan is of corbel type. in the 8th century ah, the height of this shabestan changed and with the construction of the eastern and western counter ceilings, the height of its arches increased. since then, as a result of this physical change in the shabestan, the function of the visual effect of the altar to locate the direction of the qibla has become weaker and damaged. the study results reduced the uncertainty in the field of the historical layers of this mosque, the parts that have been neglected so far.