بررسی دگرگونی‌های الگوهای معماری مساجد مردمی در ابتدای مدرنیته در ایران نمونه موردی: مساجد شهر قم در اوایل دوره‌ی پهلوی (1304-1340ش)

بررسی تاریخ معماری عامیانه ایران از موضوعات پژوهشی ضروری و نسبتاً مغفول مانده برای شناخت راه آینده‌ معماری است. این پژوهش به بخش خاصی از این معماری، یعنی مساجدی می‌پردازد که در دوران ممنوعیت‌های مذهبی رضاخانی و بعد از برداشتن آن در عمق بافت درهم‌پیچیده‌ شهری قم به تعداد زیاد ساخته شده است. این تحقیق با روش تفسیری تاریخی زمینه‌های اجتماعی سیاسی و کالبدی ظهور این دسته از بناها و تحلیل الگوهای فضایی آنها را بررسی کرده است. برای این پژوهش با بررسی میدانی، بیش از 50 مسجد متعلق به دوران 40ساله اوّل و دوم دوران پهلوی (قبل و بعد از مدرن‌سازی اجباری) شناسایی و به صورت اولیه تحلیل شد و از بین آنها، 20 مسجد (با سبک غیر سنّتی) که کمتر دچار تغییرات شده بودند، برای تحلیل عمیق انتخاب شد. در ضمن این مطالعه، دو الگوی مسجد بر فرازآب‌انبار و مساجد سرپوشیده، از لحاظ فضایی و عملکردی، به عنوان ویژگی‌های خاص مساجد مزبور شناسایی شد. درهمچنین ایجاد بالکن در داخل مساجد پدیده دیگری بود که ردپای آن در سنّت تکایا، پیگیری شد. از لحاظ ساختی و فرمی، الگوی تیرآهن و طاق‌ضربی آجری نمایان به همراه ستون‌های لوله‌ای، نمونه‌هایی از پدیده‌های خاص شناسایی شده برای این مساجد بود و در کنار آن، استفاده از پنجره‌های باریک عریض یا طویل مطابق سبک مدرن و کتابخانه در مساجد، از مواردی بود که در امتداد تحول مدرن در این مساجد ارزیابی گردید. در مورد علت‌یابی این پدیده‌ها که پرسش اصلی این مقاله بود، رویکرد جامعه در واکنش به سیاست مدرن‌سازی رضاشاهی و تلاش عامه برای استفاده از پتانسیل‌های محلی برای حفظ قالب‌های فرهنگی در مقابل خواست حکومتی به عنوان یافته‌های اصلی ارائه شده است.

Development of patterns of popular mosques of early modern era of the city of Qom

The history of popular architecture of Iran has rarely been a subject of academic inquiry. These are buildings that were built by ordinary people not social or mental elites. During transitional period of modernity (the updown modernization early Pahlavi era) numerous small mosques emerged in the religious city of Qom. It was happened while Reza Shah’s plan for unveiling Iranian women as well as closing social religious rituals was running. In this study at first the contextual causes of such social resistance are analyzed. The first step of the study was searching for mosques founded during that era. It was done by field enquiry so 47 examples were documented and 8 of them that has limited changes comparing buildings, were selected for more studies. From spatial point of view two general patterns were found: mosques without courtyard (unlike traditional courtyard mosques) and mosques that were built on top of old waterstorages (Aab Anbar). These two phenomena along with other minor phenomenon of mezzanine in mosque were historically analyzed searching their roots. The search was lead to the patterns of Takiyeh in some cases and in the case of AabAnbars it was found that this pattern is specified to the city of Qom. The dictatorship of RezaKhan was lead to emotional effort to keep religious atmosphere within neighborhood so as not to be prevented by governmental forces. While every old community had a specified waterstorage with its tank raised over ground, there was an opportunity to use it as a place for religious gatherings. Then turning towards the matter of form, structural and technological characteristics of theses mosques were taken into account. So some patterns were put as subject of deeper enquiry: exposed brick vaults with fine detailing on steel Ibeams and ironpipe columns as well as long vertical or lateral windows. Another found subject was fixed library shelves in these mosques. The mentioned columns were in some cases pipes of transferring oil. The creative thinking behind use of inhand modern elements has many lessons for contemporary conflicts of localization while the identifiable character of the form of these mosques as specified religious space makes them valuable for study in current circumstances.