بررسی سیر تحول تاریخی و شکل گیری مسجد جامع کاشان

بافت تاریخی کاشان پیکره‌ای قاجاری دارد و شامل بناهای باارزش و فاخری است. این بافت دارای محلات متعدد است؛ یکی از این محلات که به گمان قوی، کهن‌ترین محله و هسته ابتدایی تشکیل شهر است، محله میدان‌کهنه نام‌دارد که قرارگاه یکی از قدیم‌ترین بناهای شهر یعنی مسجد کهن جامع است. تاکنون مطالعه‌‌ی منتشرشده‌ای در مورد معماری این مسجد و تاریخچه و سیر تکامل آن انجام نشده و با توجه به اهمیت این بنا، کار‌ قابل ذکری در خصوص آن صورت نگرفته است؛ این عدم مطالعه و توجه، در وضعیت و جایگاه امروزی آن قابل مشاهده است. این پژوهش قصددارد ضمن بررسی ساختار و اجزا این بنا، به سیر تحول کالبدی و توسعه مسجد جامع بپردازد. روش این پژوهش اسنادی و تفسیریتاریخی است و تلاش‌می‌شود برپایه‌ی مطالعات میدانی، وضعیت موجود بنای مسجد شناسایی‌شود. سپس با اتکا به منابع تاریخی و شواهد کالبدی، ضمن بررسی وضعیت دوران مختلف بنای مسجد، به نحوه‌ شکل‌گیری و توسعه و تکامل آن‌ پرداخته‌شود. نتایج پژوهش حاکی از این است که هسته‌ی اولیه محله، نزدیک به حاشیه شمالی بافت قدیم و در مسیرِ معابر تاریخی شکل‌گرفته و مسجد جامع یک از اجزای اولیه محله بوده‌است که همراه با سیر تکامل محله، توسعه‌ و گسترش یافته‌است. مسجد از یک بنای سردابه‌ای کهن، در تراز بازارچه تاریخی محله، به ساختاری دوطبقه در قرن دوم ه.ق تبدیل‌شد. سپس ضمن گسترش شبستان و ایجاد مناره در دوران سلجوقی، تبدیل به یک مسجد شبستانی گردید و در دوره ایلخانی و تیموری ایوان و گنبدخانه به بنا اضافه‌شد؛ در بازسازی کلی در دوره زندیه و طی مرمت‌ها و افزودن برخی الحاقات جزئی در دوره قاجار، به‌تدریج به‌شکل مسجدی دو ایوانه با دو فضای میانی، در دو ترازِ زیرزمین و همکف سامان‌یافت. مسجد جامع با افول محله و تغییر مرکزیت شهر از رونق افتاد و اکنون به‌عنوان یک مسجد محلی دائر است.

Study of historical evolution and formation of Jameh Mosque of Kashan

The historical context of Kashan, which has a Qajar form and includes valuable and magnificent buildings. This context has several neighborhoods, and one of these neighborhoods, which is strongly believed to be the oldest one and the primary nucleus of the city, is the famous Meydan Kuhneh neighborhood, which is the site of one of the oldest buildings in the city, the old Jameh Mosque. So far, no published study has been done on the architecture of this mosque and its history and evolution, and due to the importance of this building, no significant work has been done on it.This lack of study and attention can be seen in its current state. This study intends to examine the structure and components of this building, the evolution and development of the Jameh Mosque. The method of this research is documentary and interpretivehistorical and an attempt is made to identify the current condition of the mosque building based on field studies.Then, relying on historical sources and physical evidence, while examining the situation of different periods of the mosque, its formation, development and evolution will be discussed. The results indicate that the primary core of the neighborhood was formed near the northern edge of the old context and in the path of historical passages, and the Jameh Mosque was one of the primary components of the neighborhood, which was developed and expanded along with the evolution of the neighborhood. It is from an old crypt building at the level of the historical bazaar of the neighborhood, to a twostory structure that was probably built in the second century AH. While expanding into a prayer hall and creating a minaret during the Seljuk period, it became a Shabestani mosque. And in the patriarchal and Timurid period, a porch and a dome were added to the building; During the general reconstruction in the Zandieh period and during the restorations and the addition of some minor additions in the Qajar period, gradually it change into a twoporch mosque with two middle open spaces, on two levels of basement and ground floor. The Jameh Mosque declined with the decline of the neighborhood and the change of the center of the city, and now operates as a local mosque.