گونه‌شناسی فضاهای نیمه‌باز در خانه‌های بومی دورۀ صفویه و قاجاریۀ شهر تاریخی نایین

معماری خانه‌های بومی در بسیاری از شهرهای حاشیۀ کویر مبتنی بر ملاحظات اقلیمی، کارکردی و فرهنگی در ترکیبی از فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته شکل گرفته است. هر کدام از این فضاها نیز به نوبۀ خود و متناسب با شرایطی که ذکر شد (و به ویژه خصوصیات اقلیمی و تنظیم شرایط محیطی) در انواع و گونه‌های مختلفی پدید آمده‌اند. در این میان، فضاهای نیمه‌باز عمدتاً به مثابۀ حلقۀ واسط و عرصه‌های مابین فضاهای باز و بسته، دارای جایگاه ویژه و قابل مطالعه‌ای هستند. نگاهی به خانه‌های بومی شهر نایین به عنوان یکی از شهرهای واقع در اقلیم گرم و خشک حاشیۀ کویر نیز نشان از آن دارد که در معماری این خانه‌ها توجه ویژه‌ای به شکل‌گیری فضاهای نیمه‌باز شده و انواع مختلفی از این فضاها را پدید آورده است. پژوهش حاضر با هدف گونه‌شناسی فضاهای نیمه‌باز در خانه‌های صفوی و قاجار شهر نایین به انجام رسیده و سعی در شناسایی مولفه‌ها و ویژگی‌های معماری این فضاها و تبیین نسبت آنها با دیگر فضاهای مرتبط داشته است. شیوۀ پژوهش این مقاله مبتنی بر روش تحقیق توصیفی تحلیلی و مقایسۀ تطبیقی بوده و داده‌های مورد نیاز خود را از طریق مشاهدات میدانی، رجوع به منابع کتابخانه‌ای، مستندات تاریخی و همچنین مراجعه به منابع شفاهی گردآوری نموده است. به منظور تحدید دامنۀ تحقیق، پژوهش حاضر صرفاً بر خانه‌های متعلق به دوره‌های صفوی و قاجار شهر نائین متمرکز گردیده است. نتایج تحقیق بیانگر آنست که عموماً در خانه‌های بومی صفوی و قاجاری نایین، فضاهای نیمه‌باز علی‌رغم دارا بودن نسبت‌های متنوعی از کل مساحت بنا به طور متوسط با مساحتی در حدود 6% از کل فضاها در ترکیب با فضاهای باز و بستۀ خانه‌ها به کار گرفته شده‌اند. در همین رابطه، سه گونۀ فضای نیمه‌باز شامل «ایوان»، «ایوانچه» و «تالار» قابل شناسایی است که هر کدام از آنها به لحاظ شکل، نحوۀ مکانیابی و عملکرد دارای ویژگی‌های مختص خویش بوده‌اند.

Typology of semi-open spaces in the vernacular houses of the Safavid and Qajar periods of Naein historic city

The architecture of Vernacular houses in many desert cities based on climatic, functional and cultural considerations is formed in a combination of open, semiopen and closed spaces. Each of these spaces, in turn, in accordance with the conditions mentioned (and especially climatic characteristics and regulation of environmental conditions) have emerged in different types and kinds. Among these, semiopen spaces have a special and readable place, mainly as an intermediate link and areas between open and closed spaces. A look at the vernacular houses of Naein city, as one of the cities located in the hot and dry climate of the desert, also shows that in the architecture of these houses, special attention has been paid to the formation of semiopen spaces and different types of these spaces have been created. This study was conducted with the aim of identifying semiopen spaces in Safavid and Qajar houses of Naein city and tried to identify the architectural components and features of these spaces and explain their relationship with other related spaces. This article is based on descriptiveanalytical and comparative comparison research method and has collected the required data through field observations, referring to library sources, historical documents and also referring to oral sources. In order to limit the scope of research, the studies focus only on houses belonging to the Safavid and Qajar periods in the city of Naein. The Results show that generally in Safavid and Qajar houses of Naein, semiopen spaces (despite having various ratios of the total area of the building) often on average with an area of about 6% of the total houses spaces in combination with closed and open spaces have been used. In this regard, three types of semiopen space including Ivan, Ivancheh and Talar can be identified, each of which has its own unique characteristics in terms of shape, location and function.