بررسی مولفه‌های پدافند غیرعامل در سازمان فضایی و کالبدی قلعه تاریخی مورچه‌خورت اصفهان

مفهوم پدافند غیرعامل، دربردارنده‌ اصولی است که ضمن افزایش توان دفاعی، به کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌ها منجر می‌شود. اگرچه امروزه با پیشرفت جوامع و تغییر شکل مخاطرات، مولفه‌های پدافند غیرعامل دچار دگرگونی‌هایی شده، اما برخی تدابیری که در ادوار تاریخی برای طراحی شهرها، روستاها و عناصر معماری اندیشیده می‌شد، با مولفه‌های امروزیِ پدافند غیرعامل اشتراک‌هایی دارد. قلعه تاریخی مورچه‌خورت نیز به عنوان یک بافت‌ تاریخی پابرجا، امکان مطالعه اصول پدافند غیرعامل در ادوار گذشته را فراهم می‌سازد. پرسش‌ها اینست که مولفه‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت کدامند؟ این مولفه‌ها چگونه در سازمان فضایی و کالبدی قلعه مورچه‌خورت نمود یافته‌اند؟ هدف مقاله، معرفی مولفه‌ها و ویژگی‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت به عنوان یکی از نمونه‌های شاخص و پابرجا از مجتمع‌های زیستی مرکز ایران و بررسی چگونگی کاربرد این مولفه‌ها در طراحی سازمان فضایی و عناصر معماری آن است. داده‌های مرتبط با مبانی پدافند غیرعامل به شیوه اسنادی گردآوری شده و ویژگی‌های معماری قلعه مورچه‌خورت به شیوه میدانی مستندنگاری شده است. این پژوهش به عنوان یک پژوهش کیفی، به شیوه توصیفی تحلیلی به انجام رسیده و تحلیل‌ها برای دو مقوله‌ سازمان فضایی و عناصر معماری به طور جداگانه صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد سازمان فضایی قلعه تاریخی مورچه‌خورت از عواملی مانند سهولت تامین نیازهای حیاتی در هنگام مخاطرات، طراحی غیرمتمرکز بافت مسکونی، بافت محصور و تدافعی و فشرده و ایجاد راه‌های گریز تاثیر پذیرفته است. همچنین، گذرها و معابر پیچ‌درپیچ و منتهی به بن‌بست از جمله مصادیقِ اصل فریب در سازمان فضایی قلعه مورچه‌خورت است. از نظر ویژگی‌های عناصر معماری نیز تدابیری مانند دسترسی زاویه‌دار به درون فضاها، اتاقی در بالای ورودی‌ها برای کنترل رفت و آمد، کوچه‌های دردار و بن‌بست، پایین بودن سطح حیاط نسبت به معابر اطراف، ایجاد بازشو در ارتفاع بالا و مقاوم‌سازی بناها از طریق اتصال و همجواری سازه‌ها به منظور کاهش آسیب‌پذیری و حفظ ایمنی ساکنان در قلعه مورچه‌خورت اندیشیده شده است. درون‌گرایی و نماهای ساده در معماری واحدهای قلعه مورچه‌خورت در راستای اصل فریب و ویژگی‌هایی مانند مخفیگاه‌ها، ورودی‌های زاویه‌دار و همرنگ بودن مصالح با محیط در راستای اصل پوشش در عناصر معماری قلعه دیده می‌شود.

An Investigation of the Strategies of passive defense in the Spatial Organization and Architecture Features of the old Mourcheh Khort Citadel

Passive defense in architecture and urban planning was formed based on the defense strategies of human societies. Passive defense includes principles that increase the defensive power of societies and reduce the vulnerability of humans, buildings, and facilities to crises. Today, the principles of passive defense were changed due to the development of societies and the transformation of dangers. But some of the principles that were conceived in historical periods for the design of cities, villages, and architectural elements have in common with today’s principles of passive defense. These principles were also used in the old Mourcheh Khort Citadel. This citadel, as one of the vast and complete historical contexts, makes it possible to study the principles of passive defense in the Islamic period. The questions are: what are the passive defense measures in the old Mourcheh Khort Citadel? How have these measures affected the spatial organization and architectural elements of the Mourcheh Khort Citadel? The purpose of this article is to explain the principles of passive defense in the design of the spatial organization and the architectural elements of the old Mourcheh Khort citadel as one of the most prominent and enduring examples of historical monuments in central Iran. The architectural features of Mourcheh Khort citadel were collected in the archaeological field survey of the citadel in 2009 and 2017 and then, these features were documented. Data related to the principles of passive defense were also obtained through documentary methods. This research as a qualitative research was done in a descriptiveanalytical method. Then, data analysis was performed separately for the spatial organization and architectural features. The results show that the spatial organization of the old Mourcheh Khort citadel was influenced by factors such as the ease of meeting vital needs during natural and unnatural hazards, the decentralized design of residential quarters, the enclosed and defensive elements, and the creation of escape routes. winding passages leading to dead ends is an example of the principle of deception in the spatial organization of the citadel. In terms of the characteristics of the architectural elements, some measures were considered, such as angled access to the spaces, a room above the entrances to control the movement of people, gated and deadend alleys, the lower floor level of the yard, windows, and doors in high elevations, and strengthening of buildings through connection and proximity of structures to reduce vulnerability and maintain the safety of residents in the old Mourcheh Khort citadel. Introversion and simple facades are examples of the principle of deception in architectural features. Also, features such as hiding places, angled entrances, and the same color of the materials with the environment are examples of the covering principles in the architectural features of the old Mourcheh Khort citadel.