تبیین دامنۀ مفهوم «میدان» و طیف مصادیق آن در دورۀ قاجاریه، مبتنی بر نقشه‌های تاریخی

هدف این مقاله درک دامنۀ مفهوم «میدان» در دورۀ قاجاریه و تبیین طیف مصادیق آن در این دوره، مبتنی بر نقشه‌های تاریخی موجود است. دورۀ قاجاریه دورۀ آغاز نقشه‌برداری با فنون مدرن در ایران است که تهیۀ نقشه‌های مفصل از شهرهای ایران با دقت بی‌سابقه را میسر ساخت. این نقشه‌ها اسناد مستعدی برای فهم اجزای شهر در این دوره به دست می‌دهد و درک آنها را در شبکۀ روابطی ممکن می‌کند که کلیت شهر را شکل می‌دهد. «میدان»، به مثابۀ یکی از اجزای اصلی شهر قاجاری، نقش بارزی در بسیاری از این نقشه‌ها دارد، همانچه این اسناد را به منابع قابلی برای پیگیری مفهوم «میدان» در این دوره تبدیل می‌کند. حدود سی نقشۀ تاریخی از شهرهای ایران در این دوره موجود است که در 21 مورد آن می‌توان رد و نشانی از «میدان» یافت. در این مقاله، با بررسی مصادیق متعدد میدان در این نقشه‌ها، نقش و موقعیت آنها در شهر و و کارکرد آنها در نسبت با دیگر اجزا و همچنین فرم و ویژگی‌های صوری‌شان به دو پرسش اصلی دربارۀ دامنه و محدودۀ مفهوم میدان در این دوره و انواع مصادیق آن می‌پردازیم و برای بسط و تعمیق یافته‌ها به منابع مکتوب درجۀ اول و دوم رجوع می‌کنیم. در این جستجو، نخست، طیف مصادیق «میدان» را عیان می‌سازیم و تلاش می‌کنیم تعریفی از مفهوم آن عرضه کنیم و سپس، مبتنی بر ویژگی‌های بارز و پربسامد مصادیق مختلف به تبیین انواع آن می‌پردازیم. به این ترتیب، با ابتنا بر نقشه‌ها و رجوع به متون، به روش تفسیری تاریخی مفهوم «میدان» را در بستر اجتماعی تاریخی‌ در بر گیرنده‌اش تبیین می‌کنیم. نتیجۀ این جستجوها دامنۀ گسترده و منعطفِ مفهوم میدان را در دورۀ قاجاریه عیان می‌سازد و بازتعریف آن را مبتنی بر این دریافت تازه میسر می‌سازد: هر عرصۀ نامسقف و گشاده‌ در شهر که محدوده‌ای نسبتاً مشخص را شامل شود و مجالی برای فعالیت یا رویدادی فراهم آورد؛ همچنین، تبیین انواع مصادیق «میدان» را در قالب چهار نوع اصلی ممکن می‌کند: میدان حکومتی، میدان بازار، میدان محله، و میدان مجلس.

Maidan: Understanding its Conceptual domain and the range of it’s instances in Qajar period, Based on Historical Maps

The purpose of this paper is to understand the conceptual domain of “maidan” (the Persian square) and the range of it’s instances in Qajar Iran based on historical maps. Modern mapping in Iran began in the Qajar period and resulted in producing accurate maps with unprecedented detail of Iran’s cities. These maps are great sources to understand the elements of the city in this period of time because they illustrate each element within the network of the interconnected elements which shapes a city. Maidan, as one of the main elements of Qajar city, has an important role in many of these maps, which makes these maps valuable sources for exploring the concept of maidan in Qajar Iran. There are almost thirty historical maps of cities in Qajar Iran and maidan can be found in 21 of them. These maps are potentially great sources for understanding firstly, the conceptual domain of this concept and secondly, the different types of its instances. To do so, we identify the different instances of maidan in these maps, study their forms and characteristics, and interpret their roles and function in the network of the city elements. Moreover, to develop and deepen these findings, we refer to the primary and secondary written sources and historical photos that can help. In this survey, firstly, we illuminate the conceptual domain of maidan and try to describe its meaning; Then, based on the high frequency and prominent characteristics of the instances, we explain the main types of maidan in this period of time. So, based on historical maps and helped by other sources, we interpret the concept of maidan in its sociohistorical context by using the Interpretive historical research method. The results of this research, first, show the extensive and flexible field of the concept of maidan in Qajar Iran and let us redefine it: every open and unroofed space in a city which includes a distinguishable area and provide an opportunity for activities or events. Second, they describe the main types of maidan in four categories: royal maidans, maidans of the bazaar, maidans of Neighborhoods, maidan of the parliament.