تحلیلی بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرهای ایران (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)

شناخت ساختار فضایی-کالبدی شهرها از منظر تحولات آن، یکی از عوامل مهم تاثیرگذار در میزان موفقیت برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران شهری است و می‌تواند به بهبود محیط‌های شهری کمک شایان توجهی نماید. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف بررسی تحولات ساختار فضایی-کالبدی در کلان‌شهر تبریز نگارش شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی است که به‌منظور تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از مدل هلدرن و تکنیک موران و کرنل در نرم‌افزار arcgis استفاده شده است. یافته‌های تحقیق براساس مدل هلدرن حاکی از آن است که در دورۀ 1365-1335، 71 درصد از رشد فیزیکی شهر مربوط به رشد جمعیت و 29 درصد به رشد افقی مربوط است. در دورۀ 1385-1365 رشد جمعیتی و افقی شهر در حالت تقریباً مساوی (48 و 52 درصد) بوده و در دورۀ 1400-1385 رشد جمعیتی گسترده موجب رشد عمودی و شکل‌گیری شهر فشردۀ تبریز گردیده است. همچنین کلان‌شهر تبریز در یک حالت تک‌هسته‌ای (مرکز شهر) قرار داشته و با توجه به تحولات صورت‌گرفته و افزایش عملکردهای اداری، درمانی و تفریحی در مناطق شرقی و صنایع در مناطق غربی، قابلیت تبدیل به یک الگوی توسعه‌ای چندهسته‌ای در ساختار فضایی خود را دارد. به عبارتی تحولات ساختار فضایی شهر در سال‌های اخیر، تمرکززدایی از مرکز شهر را شاهد بوده است. نتایج نیز حاکی از آن است که روند تحولات ساختار فضایی-کالبدی شهر از حالت سریع به متوسط و دوباره به سریع تغییر یافته است و دراین‌بین شاهد شکل‌گیری گستردۀ نابرابری‌ها و عدم تعادل‌های فضایی در ابعاد مختلف هستیم.

an analysis of changes in the physical-spatial structure of metropolises of iran (case study: tabriz metropolis)

understanding the physical-spatial structure of cities from the perspective of their development is one of the important influencing factors in the success rate of urban planners and practitioners and can contribute significantly to the improvement of urban environments. in this regard, the present study was carried out to investigate the spatial-physical structure changes in the tabriz metropolis. the research method is mixed (quantitative-qualitative) with a practical purpose and analytical-exploratory nature. to analyze information heldren's model and moran and kernel's technique in arcgis software were used. the findings of the research based on heldren's model indicate that from 1956 to 1986, 71% of the physical growth of the city was related to population growth and 29% to horizontal growth. from 1986 to 2006, the population and horizontal growth of the city was almost equal (48 and 52 percent), and from 2006 to 2021, the extensive population growth caused the vertical growth and the formation of the compact city of tabriz. also, tabriz metropolis is located in a single-core state (city center), and due to the changes, that have taken place and the increase of administrative, therapeutic, and recreational functions in the eastern regions and industries in the western regions, it has the ability to become a multi-core development model in its spatial structure. in other words, the changes in the spatial structure of the city in recent years have witnessed the decentralization of the city center. the results also indicate that the process of changes in the physical-spatial structure of the city has changed from fast to medium and back to fast, and in the meantime, the wide formation of spatial inequalities and imbalances in different dimensions is being witnessed.