تکوین فعل مرکب در زبان‌ های ایرانی

هدف از پژوهش حاضر، بررسی شکل ‌گیری زنجیره‌های موسوم به «فعل مرکب» در زبان‌های ایرانی است. به ‌این ‌منظور، متونی از سه دوره تاریخی زبان‌های ایرانی انتخاب و (پیش)‌نمونه‌های انواع محمول مرکب در آنها تحلیل شد. براین‌اساس، در دوره باستان، اغلب محمول‌های غیربسیط را افعال پیشوندی تشکیل می‌دهند. با‌ این ‌حال، الگوهای «فعل مرکب» از همین دوره وجود داشته است. با تثبیت جایگاه پیشوندهای فعلی در فارسی باستان که حرکتی در خلاف جهت تحلیلی‌ شدن زبان بود، الگوهای موجود برای تشکیل انواع «فعل مرکب» فعال شدند. در دورة میانه و با غیرفعال‌شدن برخی از پیشوندهای فعلی، روند تولید «افعال مرکب» شدت یافت. در دوره ایرانی نو، با تداوم کاهش افعال پیشوندی و افزایش «افعال مرکب»، دو عامل دیگر در شکل‌گیری افعال مرکب نقش داشتند: نخست، نیاز به ساختن فعل با عناصر قرضی و دیگری، گرایش به همترازسازی افعال بسیط بی ‌قاعده از طریق تبدیل آنها به «فعل مرکب».

the evolution of complex predicates in iranian languages

this investigation aims at examining the diachrony of so-called ‘compound verbs’ in iranian languages. to this end, a number of texts were selected from the three periods of iranian languages. from old iranian period, some avestan texts as well as all old persian inscriptions, from mi period some zoroastrian middle persian texts as well as from a sogdian text were picked up and searched for instances of complex predicates, including prefixed verbs, incorporational verbs, combinational verbs, etc., which were then analyzed. the data show that in oi the majority of complex predicates consist in prefixed verbs, thus, maybe ‘compound verbs’ were not much needed to be formed. nevertheless, ‘compound verb’ patterns did exist since that period. with verbal prefixes being inseparably attached to verb stems op, the existent patterns for formation of complex predicates increased their productivity, the verb kar ‘do’ playing a major role as  the verbal element of complex predicates. in middle iranian, loss of productivity of some verbal prefixes as well as inseparability of many prefixed verbs increasingly led to formation of more complex predicates, with more light verbs recruited into the construction. in new iranian, specifically in new persian, in addition to a decrease in number of prefixed verbs, as well as an increase in number of complex predicates, two other factors prompted the formation of new ones: first, an emergent need to produce verbs out of loan elements, and second, a tendency to morphological leveling of irregular simple verbs by converting them into complex predicates.