تضعیف همخوان /k/ در تاریخ زبان فارسی از دیدگاه واج‌شناسی آزمایشگاهی

همخوان/k/ در ساخت مضارع برخی فعل‌های فارسی باستان و بعضی صورت‌های غیرِفعلی آن، در بافت /v_[a, e]/ به آواهای[ʧ] و [z] تبدیل شده‌است و در ساخت ماضی همان افعال در بافت /v_[t]/، به آوای [x] تغییر کرده‌است. مقاله‌ حاضر به بررسی پایه‌های صوت‌شناختی این تضعیف درزمانی در قالب واج‌شناسی آزمایشگاهی می‌پردازد. به منظور بازسازی بافت آوایی این تغییرات تاریخی، صورت‌هایی از فارسی امروز که دارای بافت‌های فوق هستند، توسط دو گویشور مرد فارسی معیار دو بار تکرار شدند. تحلیل‌ صوت‌شناختی نمونه‌ها که به‌وسیله‌ نرم‌افزار پرت نسخه‌ 5363 ضبط شدند و نتایج آزمون تی نمونه‌های مستقل نشان‌دادند که پیشین‌بودن و تکیه‌بر‌بودن واکه‌های [á, é] دلیل پیشین‌شدگی [k] و دمیدگی و قرارگیری آن در بافت میان‌واکه‌ای، انگیز‌ه‌ انسایشی‌/ سایشی‌شدگی آن است. در این بافت، ویژگی‌های صوت‌شناختی انسدادی پیشین‌ [c] و انسایشی [ʧ] به یکدیگر و در مواردی، به سایشی‌ [ʃ] و حتی [s] شبیه‌اند. [c] در بافت /v_t/ نیز، ویژگی‌های آوایی سایشی را نشان ‌می‌دهد و در برخی پارامترها، به [x] نزدیک است. بنابراین، [c] در این بافت‌ها، مستعد تبدیل و تعبیر به آواهای انسایشی/ سایشی است.

/k/ lenition in persian history: a laboratory phonology view

consonants are unstable in intervocalic or pre-consonantal positions and opted for reduction (honeybone, 2008). the process is referred to as lenition or weakening through which consonants lose their consonantal features and become more vowel-like diachronically or synchronically (trask, 2000: 90; ashby & maidment, 2005: 141). lenition of /k/ in those weak positions in the history of persian passing from old iranian through present-day persian is a good example. the process is well exemplified in the verbal tense alternations as shown in .... the results of the acoustic analysis of the recorded samples and independent-samples t-test indicated that [á, é] being front and stressed motivate a high degree of /k/ fronting and /k/ being aspirated and located in intervocalic position is liable to spirantization/affrication. intervocalic fronted [c] and [ʧ] are acoustically similar to each other as well as to [ʃ] and [s]. the consonants [c] and [x] have certain common acoustic characteristics when they appear in /v__t/. therefore, [c] is prone to be weakened and interpreted as a fricative/affricate in such contexts.