روند پژوهی رعایت قواعد و موضوعات فقهی در تبلیغات بازرگانی تلویزیونی

تبلیغات بازرگانی مستعد درگیر شدن با مسائل حقوقی و مسئولیت‌آور است. ازجمله زمینه‌های مسئولیت‌زا یا ضمان‌آور، قواعد و موضوعات فقهی هستند که میزان عدم رعایت آنها در تبلیغ، با گمراهی و فریب منجر به خسارت مادی و معنوی به مخاطب تناسب دارد. یافته‌های تحقیق «کنکاشی در رعایت قواعد فقهی در تبلیغات بازرگانی تلویزیونی» که پیشتر انجام شده بود، نشان می‌داد از بین دوازده قاعده و موضوع فقهی ضمان‌آور، دو قاعدۀ تدلیس و نجش بیشترین موارد انحراف را دارا بوده‌اند. این تحقیق، با رویکرد روندپژوهی، میزان رعایت موضوعات فقهی تدلیس و نجش را با تبلیغات بازرگانی غیرتکراری پخش‌شده از شبکۀ اول سیمای جمهوری اسلامی ایران از سال 1388 تا 1397 (4760 آگهی که به روش تصادفی ساده انتخاب شدند) را بررسی نموده است. نتایج نشان داد که درمجموع آگهی‌های پخش‌شده، 8/7 درصد تخلف در متغیر نجش و 7/9 درصد تخلف در متغیر تدلیس وجود دارد. این موضوع نشان‌دهندۀ وضعیت به نسبت مناسب آگهی‌های بازرگانی سیما از منظر رعایت این دو موضوع فقهی است. بیشترین انحراف تبلیغات بازرگانی، در متغیر نجش، مقوله‌های «تمجید غیرقابل اثبات» و در متغیر تدلیس نیز مقوله تدلیس سلبی است. همچنین بیشترین فراوانی رعایت نکردن تدلیس و نجش در تبلیغات موسسه‌های مالی، بانک‌ها و بیمه‌ها بوده است. روند عدم رعایت متغیرهای پژوهش از نظم منطقی (سیر صعودی یا نزولی منظم) برخوردار نبوده و در سال‌های 1389 و 1395، بیشترین میزان انحراف در مقایسه با سال‌های دیگر مشاهده شده است. یافته‌های تحقیق موید نظریۀ مسئولیت اجتماعی بوده و مطابق نظریۀ کاشت بر اهمیت توجه و رعایت متغیرهای مبتنی بر قواعد و موضوعات فقهی نقش بسزایی در انحراف یا تخلف که از اهداف تبلیغ سالم و مفید است، تاکید دارد.

Research on the Trend of Observing Islamic Jurisprudence Rules in TV Commercials

Commercials are prone to get involved with Islamic legal and liability issues. Among the range of liabilities are Islamic jurisprudential rules which identify the extent of noncompliance with commercials that is proportionate to misleading and deceptive commercials leading to material and spiritual harm to the audience. The findings of an earlier study on ‘Adherence to jurisprudence in TV commercials’ revealed that out of twelve rules and the obligatory jurisprudence rules, two rules of teaching and non judgment deviated the most. This research has been carried out to investigate the trend of observing the Islamic jurisprudence subjects of teaching and Najjah by nonrepetitive commercials broadcast by channel one of IRIB as of 2009 to 2018 selecting 4760 ads using simple random sampling method. The results showed that, in total, there were 8.7 percent breach of Najjah variables and 7.9 percent breach of teaching variables. This reflected a relatively appropriate status of commercials considering these two jurisprudential topics. The trend of nonobserving the research variables did not have a logical order i.e. regular ascending or descending and the highest deviation was observed in the years 2016 and 2010. The research findings support the theory of social responsibility and emphasize the importance of paying attention to variables based on which the rules and jurisprudential issues play a significant role in distorting or violating healthy and useful propaganda goals.