ملاک تمایز علوم برهانی و تفاوت آن با ملاک تمایز دیگر علوم

بحث فنّی از مسئله تمایز علوم و ملاک آن، پیشینه‌ای به بلندای تدوین منطق دارد و ارسطو در کتاب برهان خود، ملاک تمایز دانش‌ها را اختلاف موضوع آنها و پیرو آن، اختلاف مسائل و مبادی دانش‌ها دانسته است. منطق‌دانان مسلمان، مانند فارابی و ابن‌سینا نیز تمایز علوم را به اختلاف موضوعات یا اختلاف حالت‌های گوناگون موضوع واحد دانسته‌اند. با لحاظ اینکه ارسطو و حکمای مسلمان پیرو وی، بحث از معیار تمایز علوم را در مقام بررسی ماهیت علم‌شناختی دانش‌های برهانی و نه مطلق دانش‌ها بیان کرده‌اند، دیدگاه آنان نافی این نیست که ملاک تمایز مطلق دانش‌ها می‌تواند هر یک از موضوع، روش و غایت باشد. بنابراین ملاک تمایز علوم برهانی را نمی‌توان بر ملاک تمایز علوم غیر برهانی تحمیل کرد. بر خلاف این رهیافت، برخی بر این باورند که معیار تمایز همه دانش‌ها، غایت و غرض از تدوین دانش‌هاست. برخی دیگر بر این باورند که معیار تمایز همه دانش‌ها، سنخیت مسائل آنهاست. برخی هم برآنند که معیاری حقیقی برای تمایز علوم وجود ندارد و تمایز دانش‌ها از یکدیگر، اعتباری و قراردادی است. در نوشتار پیش رو، نشان داده می‌شود که این دیدگاه‌ها نادرست و با آموزه‌های حکمای مسلمان ناسازگار هستند. همچنین اشاره می‌شود که از سوی حکمای مسلمان، تفسیرهای گوناگون درباره تمایز موضوعات دانش‌ها ابراز شده و این تفسیرها گویای دو گونه تمایز کلی و جزئی میان دانش‌هاست که در تمایز جزئی، رابطه تمایز و اشتراک دانش‌ها می‌تواند به چند گونه باشد.