بررسی سیر تحوّل الواح متقابلات در تبیین قضایای معدوله از ارسطو تا ابن‌سینا

قضایای معدوله از جمله قضایایی هستند که در منطق ارسطو مطرح شده و در ترجمۀ ابن‌حنین با نام قضایای «غیر محصّله» از منطق ارسطو به منطق‌دانان مسلمان انتقال یافته است. در ترجمۀ او این قضایا با نام «تقابل درقضایای دارای موضوعات محصّله و غیرمحصّله» آمده است. غیر از تعریف این قضایا و تقسیم قضایا بر اساس عدول و تحصیل، تقابل قضایا به‌عنوان یکی از احکام قضایا مطرح بوده است که مربّع تقابل نامیده شده است. قضایای دارای موضوعات غیرمحصّله مربع تقابل ندارند؛ چراکه با سلب اشتباه نمی‌شوند. اما قضایای دارای موضوعات محصّله، به اعتبار محمول خود که ممکن است به دو گونه محصّل و غیرمحصّل باشند، در دو حالت سلب و ایجاب در شکل چهارضلعی قرار گرفته و روابط آنها در عرض، طول و قطر این مربع بررسی شده تا معدول از سلب تمییز داده شود. اختلاف منطق‌دانان در معنای غیرمحصّل و معدول، باعث تغییر در شکل و مناسبات این مربع شد. پیرو این تغییر، سیر تکاملی در این مربع، از شکل چهارضلعی تا مکعب اتفاق افتاد که دربردارندۀ تحوّل در نهان و معنای آن بود. بدین ترتیب با مقایسه آرای منطق‌دانان، بیان خواهد شد، چرا و چگونه ارسطو به این مربع شکل داد، فارابی بدان نظم و ابن‌سینا آن را وسعت و عمق بخشید.