قیاس مقسّم؛ چیستی و ویژگی‌ها

این نگاشته درپی آن است که نشان دهد نپرداختن ارسطو به شکل چهارم قیاس حملی، روش‌مند بوده و به اقتضای ملاک وی در تقسیم قیاس به اشکال است. بنابراین، ارسطو شکل چهارم را تنها به دلیل طبیعی نبودن و داشتن چالش درونی کنار نگذاشته است. معیار ارسطو در تقسیم قیاس حملی به اشکال، اندراج سه حد اصغر، اکبر و اوسط در یکدیگر است. ریشه این معیار آن است که از یک سو، مفاد گزاره نزد ارسطو اندراج موضوع در محمول است و از سوی دیگر اصغر، موضوع نتیجه و اکبر، محمول نتیجه است؛ بنابراین نقش حد وسط در قیاس، اثبات اندراج اصغر در اکبر است. تحقق این نقش در مقدمات قیاس تنها در سه حالت امکان‌پذیر است. از این‌رو، معیار ارسطو به وی اجازه نمی‌دهد ساختار شکل چهارم را بپذیرد و بدون اینکه از این شکل یاد کند، تنها به برخی از ضروب منتج آن اشاره می‌کند. مراد دیوید راس از تعبیر «وسعت حد وسط در سنجش با وسعت حدود دیگر» و نیز مراد ویلیام و مارتا نیل از عبارت «ساختار خطی منظم سه حد به شرط پیشین بودن اکبر از اصغر» در بررسی دیدگاه ارسطو درباره اقسام اشکال قیاس، اشاره به همین معیار است. برخلاف تصور خونجی، سخنان فارابی گویای آن است که وی همانند ارسطو شکل چهارم را نپذیرفته است. ابن‌سینا نیز به معیار ارسطو و منحصر شدن اقترانی حملی در اشکال سه‌گانه برپایه این معیار التفات دارد. وی البته از راه آشنایی با سخنان جالینوس، با طرح ملاک چینش حدود، شکل چهارم را یادآور می‌شود؛ ولی به دلیل دور از طبع بودن این شکل و بی‌نیازی از آن با وجود شکل اول، به بررسی تفصیلی آن نمی‌پردازد.