حدیث شبلی در اسرار حج؛ روایت شیعیان یا حکایت صوفیان؟

در برخی از متون متاخر شیعه، گفت‌وگویی میان امام زین‌العابدین(ع) با شخصی به نام «شبلی» نقل‌ شده که در آن، امام(ع) به تاویل مناسک حج و اسرار معنوی آن با صبغه عرفانی پرداخته است. این روایت از زمانی که محدّث نوری آن را در «مستدرک الوسائل» نقل کرده، مورد توجه و استناد نویسندگان معاصر شیعه قرار گرفته است. با این‌حال، درباره این روایت، ابهامات متعددی در زمینه سند، اعتبار و ماهیت شخص مورد خطاب امام(ع) وجود دارد که نویسندگان شیعه درباره آنها به نتیجه قطعی و روشنی نرسیده‌اند. یافته‌های این پژوهش، نشان‌دهنده آن است که در متون نسبتاً کهن صوفیان و گاه سایر منابع عامه، تحریرهای متفاوتی از این گفت‌وگو، اما با ساختاری مشابه آن، وجود دارد که در بیشتر آنها تاویل عرفانی مناسک حج از زبان یکی از مشایخ صوفیه، در قالب گفت‌وگویی میان جنید بغدادی و مرید وی ابوبکر شبلی، دو صوفی برجسته مکتب تصوف بغدادی در سده‌های سوم و چهارم هجری، یا میان شبلی و صوفی دیگری روایت ‌شده است و تحریر شیعی و مفصل‌تر آن، احتمالاً در دوره‌ای متاخر، به شکل گفت‌وگوی میان شبلی و امام زین‌العابدین(ع) به متون شیعه راه پیدا کرده است.

Shiblī’s Hadith on the Secrets of the Hajj: Shiites’ Narration or Sufis’ Story?

Some recent Shia texts narrate a conversation taken place between Imam Zein alAbedin (AS) and a man named “Shiblī” through which the Imam interprets the rituals of the Hajj and its spiritual secrets in a mystical way. This narration has been cited by the contemporary Shia authors since Muḥammad Nūrī narrated it in Mustadrak alwasāʾil. However, there are several ambiguities about the document and validity of this narration and the nature of the man addressed by the Imam (AS) about which Shia authors have not reached a definite and clear conclusion. The findings of this study show that in the ancient Sufis’ texts and sometimes other popular sources, there are different versions of this dialogue, but with a similar structure, in most of which, a mystical interpretation of the Hajj rites is narrated by one of the Sufi shaykhs in the format of a dialogue between Junaid Baghdadi and his disciple, Abū Bakr alShiblī, two prominent Sufis of the Baghdadi school of Sufism in the 3rd and 4th centuries AH, or between Shiblī and another Sufi. Also, a more detailed Shia version, probably in the later periods, was found its way into the Shia texts as a dialogue between Shiblī and Imam Zein alAbedin (AS).