ابعاد تمدنی نهاد زیارت در فرهنگ شیعی

در فرهنگ شیعی، زیارت به مثابه «نهاد» مورد مطالعه قرار گرفته است؛ یعنی زیارت مجموعه‌ای از معانی، دانش‌ها و تلویحاً دستورهایی است که اندیشه و عمل زائر را در زندگی اجتماعی در راستای هدفی متعالی تنظیم می‌کند. ولی متاسفانه ظرفیت‌های این نهاد، مانند بیشتر نهادهایی که دستاورد تمدنی ایران اسلامی محسوب می‌شوند، مورد غفلت واقع شده است. زیارت به مثابه واقعیتی اجتماعی و نهادی زندگی ساز می‌تواند از ابعاد گوناگون مطالعه شود. از منظر تمدنی، زیارت حرکتی پویا به شمار می‌آید که آثار مادی و معنوی بسیاری، پیرامون آن شکل می‌گیرد. ابعاد تمدنی این حرکت را می‌توان در سطوح مختلف تبیین کرد. مسئله این پژوهش، شناسایی ابعاد تمدنی نهاد زیارت است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و تحلیل آنها مبتنی بر روش تحلیل مضمون صورت گرفته است. بر اساس نتایج این پژوهش، چهار بعد اصلی و فراگیری که از تحلیل مضمون منابع کتبی مرتبط به دست آمده است عبارتاند از: «بعد مردمی،» «نظامات اجتماعی،» «هویت تمدنی» و «بعد تاریخی جغرافیایی». بر اساس یافته‌های این پژوهش، قدرت نرم، تعارف میان فرهنگی و پویایی اجتماعی، مولفه‌های مهم بعد مردمی، آثار مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، مولفه‌های کلیدی بعد نظامات اجتماعی، قدرت تولید، احاطه و تعمیق معنا، حس تعلق به امت اسلامی و غایات تمدنی مشترک از مهمترین مولفه‌های بعد هویت تمدنی، و بسط تاریخی آیین زیارت در گستره پهناور جغرافیای فرهنگی جهان اسلام، مهمترین مولفه تاریخی جغرافیایی نهاد زیارت به شمار می‌آیند.