دلایل نقشی خروج جمله‌واره موصولی و ارتباط آن با عوامل سبکی در متون روایی

خطای‌نامه سفرنامه‌ای است منثور متعلق به دوران سلطان سلیم بایزید عثمانی در سال 911 هجری قمری که سید علی‌اکبر، ملقب به خطایی، بازرگان و به قولى «ایلچى ایرانى» همزمان با سلطنت شاه اسماعیل صفوی در شرح سفرش به سرزمین خطای (همان چین و خطا) تحریر نموده است. مطالعۀ حاضر با در نظر گرفتن فرایند خروج جمله‌وارۀ موصولی، در پی بررسی انگیزه‌ها و علل این فرایند در این اثر تاریخی است. براین مبنا با نمونه‌گیری نظام‌مند از متن این سفرنامه، تمام جمله‌واره‌های موصولی آن استخراج شده و ازحیث عواملی چون: نسبت خروج جمله‌واره به حفظ آن در جایگاه کانونی، جایگاه گروه اسمی مرجع جمله‌واره موصولی در هر دو بند پایه و پیرو، شیوۀ نمایش ارتباط جمله‌واره موصولی با گروه اسمی مرجع، تاثیر ساخت اطلاعی و تاثیر وزن دستوری جمله‌واره موصولی بر فرایند خروج مطالعه شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از مجموع 173 جمله‌وارۀ موصولی کتاب، تنها 39 بند یعنی چیزی کمتر از 23 درصد خروج یافته‌اند که هرچند از این تعداد بیشترین موصولی‌سازی از جایگاه سازه‌های اصلی جمله (جایگاه فاعل و مفعول) صورت گرفته است، لیکن در جملات پیرو، حضور گروه اسمی مرجع در جایگاه‌های افزوده (متممی، مضاف‌الیهی و قیدی) با افزایشی دوبرابری نسبت به جملات پایه به 36 درصد می‌رسد. پرکاربردترین روش نمایش ارتباط جمله‌وارۀ موصولی با گروه اسمی مرجع خود در این کتاب، استفاده از خلاگذاری بوده و تاثیر ساخت اطلاعی فعل، بر خروج جمله‌وارۀ موصولی موثر قلمداد می‌شود. همچنین وزن دستوری جمله‌واره‌های خروج‌یافته در این اثر برابر 4 بوده و نمایانگر آن است که در این کتاب، به‌طور میانگین جمله‌واره‌های موصولی که طولی چهار برابر گروه فعلی داشته‌اند، خروج یافته و جملات کوتاه‌تر در جایگاه کانونی خود باقی مانده‌اند. در کنار سایر عوامل مورد پژوهش، نرخ پایین خروج جمله‌واره‌های موصولی و حفظ آنها درجایگاه کانونی خود، عاملی است که به نظر می‌رسد به دشواری درک این متن از سوی خواننده افزوده است و می‌تواند در کنار سایر شاخص‌های سبک شناسی مطرح در زمینه متون دوره مورد بحث، مورد توجه و مطالعه قرار گیرد.

functional motivations of relative clause extraposition and its association with stylistics in narrative texts

khatay-namih is a travelogue belonging to 1506 ad, which was composed by a merchant who had travelled to china. the current study probes relative clause extraposition and its motivations as a non-obligatory movement mainly based on functional and stylistic criteria in this travelogue. in this study, 173 relative clauses were extracted from 173 pages based on systematic sampling that covers more than half of the book. all relative clauses were analyzed based on: their position, role of head nps and the information structure of their verbs. data suggest that the rate of relative clause extraposition in khatay-namih travelogue is not remarkable (23%); however, most relative clauses generally tend to modify subject and object nps (keenan comrie, 1977). in this book, relative clauses function mostly as the modifier of adjuncts like adverbs. this study also shows the significant effect of verb information structure on relative clause extraposition, as more than 76% of all extraposed clauses include linking verbs that seem to have old-given information. regarding the grammatical weight, the extraposed relative clauses of khatay-namih are heavy showing degree (4) compared to the weight of the main clause from which they have been extracted. in all factors studied including extraposition frequency, head np role in the main, and subordinate clause, head nps within the relative clause, and relative clause grammatical weight, khatay-namih travelogue shows a relative complexity in the style and structures of its sentences which can also be considered as a characteristic of the writing and prose of the safaviyeh period. the fact coordinates with the stylistic criteria of this period reported in different other works.