شیوه‌‌های واژه‌‌گزینی و واژه‌‌سازی فارسی در آثار منثور ناصرخسرو

عنوان «حجت جزیرۀ خراسان» ناصرخسرو را بر آن داشته که با وجود باور عمیق به ‌‌دین و نفوذ زبان عربی، با کاربرد برخی اصطلاحات فارسی به‌‌ غنای زبان فارسی و ‌‌اعتدال وام‌‌ستانی از زبان عربی کمک ‌‌کند. وی در آثار خود به‌‌ گسترش ادبیّات تعلیمی در حوزۀ دین، مذهب، کلام و فلسفه پرداخته و آگاهانه کوشیده با شیو‌‌ه‌‌های اصلی واژه‌‌سازی و واژه‌‌گزینی از طریق «ترکیب و اشتقاق» که در زبان فارسی میانه رایج ‌‌بوده و شیوه‌‌های فرعی رایج و خود ساخته، اصطلاحات فارسی مانند: هم‌‌گوشکی، زادۀ راه، زیریدن، کاربندنده و... را به‌‌جای اصطلاحات عربی نشانده و قیمتی دُرِّ لفظ دری را پاس‌‌داری‌‌ کند. پیگیری اصطلاحات دینی و کلامی ناصرخسرو در واژه‌‌نامه‌‌های متون پهلوی نشان‌‌ می‌‌دهد که وی مُبدِع این اصطلاحات نیست و پیشتر بسیاری از آنها در زبان فارسی میانه موجود‌‌ بوده و او آن‌‌ها را بدون تغییر معنا یا با تغییر معنا به‌‌کار برده و به ‌‌احیاء و گسترش معنایی واژگانِ از پیش‌‌موجود، پرداخته‌‌ که نشانگر وجه تمایز نثر او با نثرهای مفاخره‌‌آمیز فاضلانه است. این ‌‌پژوهش با روش کتابخانه‌‌ای و توصیفی-تحلیلی به ‌‌این پرسش‌‌ها پاسخ‌‌ می‌‌دهد که ناصرخسرو برابر نهادهای فارسی را طیّ کدام فرآیندهای واژه‌‌سازی و واژه‌‌گزینی در پنج اثر منثور خویش به‌‌کار بُرده و چگونه شیوۀ «ترکیب و اشتقاق» زبان پهلوی را دنبال کرده ‌‌است.

Methods of Persian word selection and word making in Naser Khosrow’s prose books

Naser Khosrow strongly suPported Islam and ‘Arabic language. However, The title Hojjat (authority) of Khorasan Island has encouraged him to help enrich Persian language and moderate borrowing from ‘Arabic through replacing some ‘Arabic words with Persian ones. In his prose works, he expanded didactic literature in the field of religion, theology and philosophy. He consciously tried to replace ‘Arabic terms with  Persian terms such as Ham goosheki, Zadeye rah, Ziridan, Karbandande and others using the familiar methods of wordmaking and word selection  through compounding and derivation. These methods were also used in the Middle Persian language. He has protected the valuable Dari words by common and selfmade methods. Following up Naser Khosrow’s religious and theological terms in Pahlavi glossaries shows that he is not the inventor of these terms. Many of these terms have already been used in Middle Persian language and he used them with or without changing meaning. He revived and expanded the preexisting vocabulary. This shows the difference between his prose and rhetorical prose. To answer how Naser Khosrow used the process of wordmaking and word selection in his five prose books and his use of compounding and derivation in Pahlavi language, this study has drawn on descriptive and analytical method.