بررسی و تحلیل رفتارهای ایدئولوژیک‌ قهرمان در مقامات حریری بر اساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک

مقامات حریری که در خلال سال‌های 495 تا 504 ه.ق نوشته شده، مرکب از پنجاه مقامه است. موضوع اصلی آن، شرح دریوزگی «ابوزید سروجی» با چرب‌زبانی و حیله‌گری است؛ امّا مولف درلابه‌لای متن به موضوعات دیگری مانند: پرهیز از دنیاپرستی و تشویق به نیکوکاری که سویۀ متضادی با حیله و تملق دارند، توجه داشته و  با سحر بیان به عرضۀ صنایع بدیعی و بازی‌های لفظی، پرداخته‌‌ا‌ست. این مقاله سعی دارد تا رفتارهای ایدئولوژیک قهرمان (ابوزید سروجی) را بر اساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک، که در زیر بخش رویکرد تحلیل گفتمان اجتماعی  شناختی قرار دارد، با هدف تبیین ایدئولوژی در دایرۀ گفتمان، به روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و تحلیل داده‌ها، جهت رسیدن به پاسخ پرسش‌های تحقیق و اثبات یا ردِّ فرضیه‌ها بررسی کند. در این راستا در پنجاه مقامۀ مورد نظر که جامعۀ آماری این تحقیق را در بر می‌گیرد، رفتارهای ایدئولوژیک قهرمان، در ساختاری نظام‌مند، بر پایۀ «توصیف ظاهری قهرمان»، «ترفندهای بیانی او»، «محتوای بیانی»، «عمل گفتمانی» و «عملکردهای متضاد»، رصد و بررسی شده‌است و نتایج حاصله این است که قهرمان، بیانِ گفتمانی‌اش ساحرانه با محتوای متناقضِ اندرز و اغوا در جهت رسیدن به خواسته (گدایی، افشاگری حاکمان و روشنگری عامۀ مردم) با تاکید بر صفات مثبتِ خودی و صفات منفیِ دیگری است. تجمیع این ویژگی‌های گفتمانی، رفتارهای قهرمان را در هر مقامه متضاد و دوگانه (نیم‌خوب، نیم‌بد) نشان می‌دهد؛ به گونه‌ای که گفتمان فقر و گدایی و افشای بی‌توجهیِ حاکمان وقت به رفاه عمومی و اصحاب فرهنگ را برای خواننده ترسیم می‌کند.

The Hero’s Ideological acts in “MaqamateHariri” in light of Van Dijk’s Idelogical Square

MaqamateHariri (495504) includes 50 maqamah. It mainly reports Abuzeid Sarooji’s beggary using flattery and trickery. However, the author has raised other issues like abstaining from worldliness and encouraging beneficence dexterously using figurative language and devices for eloquence. Relying on Van Dijk’s” ideological square”, the present article investigates the ideological acts of the hero to explain discoursebased ideology. In fifty maqamas, the hero’s ideological acts are analyzed in a systematic way based on “the hero’s appearance”, “form and content of speech”, and “contradictory acts”. It is concluded that the hero’s discourse is magical with contradictory contents of advice and seduction aiming at fulfilling his wishes (beggary, enlightening people, and exposing the rulers), and focusing on positive traits of self while concentrating on negative qualities of the other. These discursive features, in each maqamai, introduce the hero’s acts as contradictory (half good, half bad) portraying the discourses of poverty, beggary and the ruler’s ignorance of the grassroots’ welfare and their disregard of the cultured.