گناه مضاعف حافظ ، نگاهی نو به شگردهای طنزپردازی در دیوان حافظ

طنز به عنوان یکی از صنایع بلاغی و از ابزارهای نقّادی، از وجیه‌ترین وجه‌های شعری حافظ محسوب می‌شود. حافظ علاوه بر بهره‌گیری از طنزهای ساده و همه‌فهم، گاهی از ترفندهای پیچیده و عمیق دیگری نیز برای طنازی‌های نقادانه رندانه بهره‌ می‌گیرد. در این شیوه که قابل انطباق با «آیرونی سقراطی» است، حافظ همانند «آیرون» خود را خوار می‌دارد و هرچه ننگ و عار و گناه و ... است به خود می‌چسباند تا از این طریق چهرۀ حقیقی «آلازون‌»های عصر(ریاکاران، مدعیان دیانت و...) عصر خود را آشکار سازد. نکتۀ اساسی در این میان آن است که همان طوری که یک کاریکاتوریست چیره‌دست، برای بهتر نمایاندن «قامت ناساز» افراد، از اغراق استفاده می‌کند، مثلاً اگر کوچکترین انحرانی در چشم و یا دهان و... طرف مقابل باشد، آن را در تصویر دوبرابر کج نشان می‌دهد، حافظ نیز برای این که چهرۀ حقیقی «آلازون»های عصر را در آینۀ وجود «آیرون» فاش کند، از اغراق خاص خود استفاده می‌کند؛ از این جهت است که چهرۀ آیرونی حافظ هم «می‌خواره» است و هم «غلامباره»، یا هم «بدعت‌گذار» است و هم «تارک فرایض»، یا هم «ریاکار» است و هم «آلوده به چندین خباثت» و... . طبق بررسی‌های انجام شده به این نتیجه رسیدیم که حافظ برای دستیابی به این مقصود، از ترفندهای هنری و رندانۀ خاصی، از جمله تراشیدن «عذر بدتر از گناه»، آوردن «دلیل عکس» و ارتکاب «گناه مضاعف» بهره جسته است.