مسائل، چالش‌ها و حوزه‌‌های موضوعی آینده علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران: تحلیل دیدگاه‌های متخصصان این حوزه

هدف: ریشه‌‌ شماری از کاستی‌‌ها و مشکلاتِ مربوط به مسئله‌‌یابی و انتخاب موضوع و بخشی از آسیب‌‌های پژوهش‌‌ها در حوزه‌‌ علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی می‌‌تواند ناشی از نامشخص بودن مسائل و چالش‌‌های اساسی این رشته و عدم توجه به نیازها و زمینه‌‌های مطالعاتی فعلی و آینده‌ در این حوزه باشد. همین امر لزوم مطالعه و پژوهش در خصوص مسائل و نیازهای پژوهشی آینده در این رشته را روشن می‌‌سازد. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است تا به شناسایی مسائل و چالش‌های پیش‌رو و حوزه‌‌های مطالعاتی آینده در رشته‌ علم اطلاعات و دانش‌شناسی از دیدگاه متخصصان این حوزه بپردازد. روش: رویکرد پژوهش حاضر برحسب نوع داده‌ها کیفی بوده و برای گردآوری داده‌ها از مصاحبه‌‌ الکترونیک مبتنی بر پرسشنامه‌‌ باز-پاسخ استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه شامل دانشجویان و دانش‌‌آموختگان دکتری، اعضای هیئت علمی دانشگاه‌‌های دولتی و آزاد و وابسته به پژوهشگاه‌‌ها در این حوزه در ایران بود. به منظور تعیین حجم نمونه، از روش نمونه‌‌گیری هدفمند استفاده شد. ملاک انتخاب نمونه‌‌ها، تمایل به شرکت در پژوهش و دارا بودن حداقل 5 سال سابقه‌‌ خدمت در مراکز آموزشی و پژوهشی مرتبط با حوزه‌‌ علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی بود. با توجه به هدف نهایی پژوهش در خصوص مطالعه‌‌ مسائل و حوزه‌‌های موضوعی پیش‌رو در حوزه علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی، بررسی شد که افراد شرکت‌‌کننده در پژوهش تا حد امکان از سوابق پژوهشی مرتبط با مطالعه‌‌ موضوعات و زمینه‌‌ها پژوهشی رشته‌‌ علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی، مسائل، نیازها و مشکلات این رشته به صورت‌‌های مختلف برخوردار باشند. در ادامه، با استفاده از روش نمونه‌گیری گلوله برفی، از افراد مذکور درخواست شد که در صورتی که افراد دیگری را می‌‌شناختند که در زمینه‌‌ مسائل، چالش‌‌ها و موضوعات رشته تجربیات یا دیدگاه‌‌هایی دارند، در پایان پرسشنامه، برای شرکت در مطالعه معرفی کنند. نمونه‌‌گیری تا جایی ادامه یافت که پژوهشگران براساس شاخص اشباع نظری به این نتیجه رسیدند که اطلاعات دریافتی از سوی شرکت‌کنندگان، تکرار همان مطالب قبلی و دارای هم‌‌پوشانی با آن‌‌هاست و اطلاعات مفهومی تازه‌‌ای در اظهارات آن‌‌ها یافت نمی‌‌شود. در نهایت، از نظرات 22 نفر از متخصصان علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی استفاده شد. برای تحلیل داده‌‌های کیفی و شناسایی مولفه‌‌ها از روش تحلیل تفسیری بهره گرفته شد. مدیریت و کدگذاری داده‌‌ها با استفاده از نرم‌افزار مکس کیودا 2020 صورت گرفت. جهت حصول اطمینان از پایایی نتایج، از روش پایایی بازآزمون (شاخص ثبات کدگذاری) استفاده شد که مقدار آن 83 درصد بدست آمد. یافته‌ها: تحلیل متون حاصل از مصاحبه با متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی، به شناسایی 54 مسئله در این حوزه انجامید. بر طبق این یافته‌ها، بسیاری از چالش‌‌های شناسایی شده در پژوهش حاضر، تنها مختص رشته‌‌ علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی نبوده و شماری از آن‌‌ها در سایر رشته‌‌ها به ویژه رشته‌‌های علوم انسانی و اجتماعی نیز مطرح هستند. منشا برخی از این مشکلات به شرایط محیطی شامل عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فناوری و غیره و به طور کلی، به سیاست‌‌گذاری‌‌ها و شرایط حاکم بر جامعه برمی‌‌گردند و برخی دیگر متاثر از شرایط حاکم بر خود رشته هستند. در میان مسائل و چالش‌‌های شناسایی شده، متخصصان علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی تاکید ویژه‌‌ای بر مسائل مربوط به آموزش و نظام‌ آموزش عالی داشتند. بیشترین مشکلات مطرح شده از سوی آن‌‌ها مربوط به وضعیت بروندادهای علمی این رشته بوده است. به‌علاوه، با توجه به روند سریع تحولات امروز و تداوم آن‌‌ها در آینده، یکی از مهم‌‌ترین نگرانی‌‌های متخصصان این رشته، توان همراهی و سازگاری با روند تحولات همه‌جانبه‌‌ و مدیریت آن‌‌ها در راستای رسیدن به اهداف و رسالت‌های خود است. حوزه‌‌های موضوعی آینده از سوی متخصصان این رشته در 10 محور اصلی شامل آموزش، پژوهش و تولید علم، مطالعات کاربران، سازماندهی اطلاعات، بازیابی اطلاعات، کتابخانه‌‌های مجازی، مدیریت دانش، خدمات اطلاعاتی، کتابداران و متخصصان اطلاعات، و مبانی نظری و فلسفی دسته‌‌بندی شدند. طبق نتایج حاصل از پژوهش حاضر در خصوص مسائل و حوزه‌‌های موضوعی آینده در رشته علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی، می‌‌توان اذعان داشت که به طور کلی، تمرکز مطالعات آینده در این حوزه بر 6 محور اصلی خواهد بود: مسائل مربوط به کاربران و تعامل آن ها با اطلاعات و نظام های اطلاعاتی؛ مباحث مرتبط با علم اطلاعات و مدیریت محتوا در بستر فضای مجازی، شامل سازماندهی داده های بزرگ و بازیابی محتوای دیجیتالی؛ آموزش دانش آموختگان و متخصصان اطلاعات برای اشتغال موثر در محیط های کاری متحول آینده و آمادگی برای کارآفرینی و خوداشتغالی؛ ارزیابی و توسعه علم و پژوهش؛ توسعه رابطه علم اطلاعات و دانش شناسی با سایر رشته های مرتبط شامل علوم رایانه، فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، مدیریت؛ مطالعات آینده پژوهی و استفاده از دستاوردهای آن ها در جهت بهبود و همگامی با تحولات آینده؛ دیجیتال سازی و مجازی سازی کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی، خدمات وفعالیت های مرتبط با رشته علم اطلاعات و دانش شناسی. نتیجه گیری: نتایج حاصل از پژوهش حاضر، از یک سو می تواند به سیاست گذاران و برنامه ریزان علمی، آموزشی و پژوهشی در راستای تخصیص منابع مالی به مسائل و موضوعات اساسی کمک کند و از سوی دیگر، راهگشای پژوهشگراندر مسئله یابی و انتخاب موضوعات کاربردی و مسئله محور باشد. این نتایج همچنین می تواند زمینه را برای متولیان این رشته در راستای توجه به مسائل و چالش های پیش رو و برنامه ریزی برای هموار ساختن آن ها فراهم کند.

issues, challenges and thematic areas ofthe future of knowledge and information science in iran: an analysis of experts’ perspectives

purpose: the roots of most shortcomings and problems related to problem-finding, topic selection, and part of the damage of studies in knowledge and information science can be caused by the uncertainty of the basic issues and challenges of this field, and the lack of attention to current and future study needs and fields. this makes obvious the necessity of studying and researching issues and future research needs in this field. in this regard, the current research aims to identify the issues and challenges ahead and future study areas in the field of knowledge and information science from experts’ viewpoints.method: the approach of the current research is qualitative in terms of the type of data. an electronic interview based on an open-response questionnaire was used to collect data. the studied population included ph.d. students and graduates, and faculty members of public and private universities affiliated with research institutes in this field in iran. in order to determine the sample size, the purposeful sampling method was used. the criteria for selecting the samples were willingness to participate in research and having at least 5 years of service experience in educational and research centers related to the field of knowledge and information science. according to the final purpose regarding the study of issues and leading subject areas, it was checked that the people participating in this research have, as much as possible, the research backgrounds related to the study of issues, research areas of knowledge and information science, needs, and problems. at the end of the questionnaire, by using the snowball sampling method, the aforementioned people were requested to introduce other people with experiences and views on the issues, challenges, and subjects of the field, to participate in the study. until theoretical saturation and reaching repetitive information, sampling was continued. finally, the opinions of 22 experts in knowledge and information science were used. the interpretive analysis method was used to analyze qualitative data and identify components. data management and coding were done using maxqda 2020 software. to ensure the reliability of the results, the retest reliability method (coding stability index) was used, and its value was 83%.findings: the analysis of transcripts of interviews led to the identification of 54 problems in this field. according to these findings, many of the challenges identified in the current research are not only specific to knowledge and information science, and some of them are also relevant in other fields, especially humanities and social sciences.the origin of some of these problems goes back to environmental conditions including social, cultural, economic, technological, etc. factors, and in general, to the policies and conditions governing the society, and some others are affected by the conditions governing the field itself. among the identified issues and challenges, experts in knowledge and information science put special emphasis on issues related to education and the higher education system. most of the problems raised by them were related to the state of the scientific outputs of this field. in addition, considering the rapid process of changes today and their continuation in the future, one of the most important concerns of specialists in this field is the ability to accompany and adapt to the process of comprehensive changes and manage them in order to achieve their goals and missions. the subject areas of the future were categorized by the specialists of this field in 10 main areas including education, research and science production, user studies, information organization, information retrieval, virtual libraries, knowledge management, information services, l