مروری بر هستان‌نگارهای ایرانی به‌منظور بازیابی معنایی اطلاعات فارسی از منظر تحلیلی

هدف: امروزه در حوزه وب معنایی فعالیت‌های ارزشمندی در داخل و خارج کشور بر روی مفاهیم هستان‌نگار ارائه شده است. تاکنون بیشتر مطالعات انجام شده در ایران، بر نکات نظری و تعاریف متمرکز بوده‌اند و ذکر نمونه‌های عملی انجام شده توسط محققین ایرانی به‌ندرت انجام شده است. ارزیابی یکپارچه هستان‌نگارهای ایرانی تولید شده برای ایجاد درک صحیح از مفاهیم و عملیات موردنیاز برای تولید هستان‌نگار، لازم و ضروری است. هدف پژوهش حاضر مرور تحلیلی هستان‌نگارهای ایرانی به‌منظور شناسایی نقاط قوت و ضعف آن‌ها از مرحله ساخت تا کاربرد است.روش: پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ نوع، ارزیابانه و با رویکرد تحلیلی است. جامعه آماری مورد مطالعه شامل شش هستان‌نگار ایرانی است که پیکره آن به‌صورت آزاد در دسترس قرار دارد یا به‌صورت مقاله، پایان‌نامه و طرح‌های پژوهشی منتشر شده‌ است. این هستان‌نگارها شامل هستان‌نگار شاهنامه، برهان، قرآن‌جوی، فرقان، علم‌سنجیو حملات کامپیوتری است. در این پژوهش نرم‌افزارهای ساخت و نمایش هستان‌نگار براساس سیاهه محقق‌ساخته نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. داده‌های گردآوری شده از هستان‌نگارها با استفاده از سیاهه، مبنای تجزیه ‌و تحلیل اطلاعات بود که موردبحث و بررسی قرار گرفته است. به‌منظور گردآوری داده‌ها از پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی و همچنین مصاحبه با تیم‌های تولیدکننده هستان‌نگارها استفاده شد. روش نمونه‌گیری هدفمند بود و روایی صوری محتوایی ابزار گردآوری داده‌ها با ارسال برای 4 نفر از متخصصان هستی‌شناسی تایید شده و پس از انجام اصلاحات، مورد استفاده قرار گرفت.یافته‌ها: نتایج نشان داد که حرکت به‌سوی هستی‌شناسی در جامعه علمی ایرانی، در زمینه‌های مختلف شامل علوم اسلامی (فقه) و متون کهن فارسی (شاهنامه) تا حوزه‌های جدیدی مانند علم‌سنجی در حال گسترش بوده که نشانگر پیاده‌سازی هستان‌نگار در مباحث مختلف است.مشکلی که در اغلب هستان‌نگارهای فارسی وجود دارد، عدم توسعه و به‌روزرسانی آن‌ها است. همچنین نرم‌افزارهای سازنده هستان‌نگار از نظر پایه بسیار مشابه یکدیگرند و عموماً توسعه‌پذیر هستند؛ اما تفاوت‌هایی نیز دارند. برخی نرم‌افزارها موتور استنتاج را پشتیبانی می‌کنند، اما برخی در نمایش هستان‌نگار و امکان ارائه خروجی‌های مختلف قوی‌تر عمل می‌نمایند.نتیجه‌گیری: در این پژوهش سازوکارهای پیاده‌سازی و ابزارهای نرم‌افزاری مورد استفاده در تولید هستان‌نگارهای ایرانی به همراه ارزیابی امکانات و قابلیت‌های آنها با رویکردی تحلیلی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. این پژوهش توانست براساس ارزیابی مولفه‌های بررسی شده، علاوه بر بررسی هستان‌نگارهای ایرانی و ارائه برخی از نقاط قوت و ضعف مربوط به آن‌ها، نرم‌افزار‌های هستی‌شناسی را نیز مورد بحث و بررسی قرار دهد. نتایج پژوهش به مدیران و پژوهشگران امکان درک صحیحی از مفاهیم و عملیات موردنیاز برای تولید هستان‌نگار را می‌دهد.

analytical review of iranian ontographsfor semantic persian information retrieval

objectives: today, in the field of the semantic web, valuable activities have been presented inside and outside the country on the concepts of the ontology. so far, most studies conducted in iran have focused on theoretical points and definitions, and practical examples conducted by iranian researchers have rarely been mentioned. an integrated evaluation of the produced iranian ontology is essential to create a correct understanding of the concepts and operations required for the production of ontologies. the current research aims to analyze the iranian ontologies to identify their strengths and weaknesses from the development to application for semantic persian information retrieval.methods: the present study is applied in terms of purpose and descriptive survey in terms of the data collection method with an analytical approach. the statistical population includes six iranian ontologies freely available or has been published in the form of articles, theses, and research projects. these ontologies include shahnameh, burhan, atmospheric qur’an, furqan, science, and computer attacks. in this research, the softwares for creating and displaying ontologies based on the list created by the researcher have also been examined. the data collected from ontologies using a blacklist was the basis of the information analysis that has been discussed. in order to collect data, internal databases were used as well as interviews with the teams producing the ontologies. the sampling method was purposive and the content-form validity of the data collection tool was confirmed by sending it to 4 ontologists and was used after making corrections.results: the results showed that the movement towards ontology in the iranian scientific community has been expanding in various fields, including islamic sciences (such as jurisprudence) and ancient persian texts (such as the shahnameh) to new areas such as scientology, which indicates the implementation of ontology in various topics. the problem that exists in most persian ontologies is their lack of development and updating. also, the ontology maker software are very similar in terms of base and are generally expandable; but they also have differences. some software support the inference engine, but some are more powerful in displaying ontology and providing different outputs.conclusions: in this research, the development mechanisms and software tools used in the production of iranian ontologies along with the evaluation of their facilities and capabilities were discussed and investigated with an analytical approach. based on the evaluation of the examined components, this research was able to discuss the ontology software in addition to examining the iranian ontologies and presenting some of their strengths and weaknesses. the results of the research allow managers and researchers to have a correct understanding of the concepts and operations required for the production of ontologies.