مشارکت خیرین در نظام سلامت: یک شمشیر دولبه

انجام فعالیت‌های خیر و کمک به همنوع در تمامی فرهنگ‌ها امری پسندیده و توصیه‌شده است. به گزارش بنیاد کمک‌های خیریه در سال 2023، ایران ازنظر شاخص جهانی بخشش و فعالیت خیری در رتبه 40 در بین 142 کشور دنیا قرار داشته است. همچنین براساس این گزارش در ایران 67 درصد از بزرگ‌سالان به دیگران کمک کرده‌اند که 53 درصد از آن به شکل اهدا پول بوده است که نشان‌دهنده ظرفیت بالای خیرین در ایران است (1). یکی از حوزه‌های پرطرفدار در امور خیریه، حوزه سلامت است. خیرین سلامت افرادی هستند که به‌صورت فردی یا گروهی با مشارکت داوطلبانه در حاکمیت، تامین مالی، تولید منابع و ارائه خدمات سلامت در تامین، حفظ و ارتقای سلامتی مردم جامعه مشارکت دارند و به‌ویژه به ارائه خدمات سلامت در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی در سطوح خدمات پیشگیری، درمانی و توان‌بخشی می‌پردازند (2). به‌طور عمده خیرین در نظام سلامت ایران به سه شیوه فعالیت می‌کنند: مشارکت در پروژه‌های عمرانی و خرید تجهیزات، اهدای بخشی از زمان خود در یک بازه زمانی مشخص متناسب با تخصص خود و ارائه خدمات داوطلبانه به نیازمندان و درنهایت ارائه کمک مالی مستقیم با هدف حمایت از بیماران نیازمند. منابع مالی این فعالیت‌ها معمولاً از طریق مجامع خیرین سلامت استان‌ها، موسسات خیریه بیمارستان‌ها، برگزاری مراسم‌های هدفمند، جوامع محلی به‌ویژه هیات مذهبی و نظایر آن جذب می‌شود (3).مشارکت خیرین در حوزه سلامت مزیت‌های بسیاری دارد که ازجمله‌ آن می‌توان به مطالبه و توجه مردم به امر سلامت اشاره کرد. زمانی که جامعه مدنی به‌صورت خودجوش و داوطلبانه اقداماتی را برای ارتقای سطح سلامت جامعه انجام می‌دهند، این اقدام حاکمیت و سیاستگذاران را برای پاسخگویی بیشتر و بهتر قانع خواهد کرد (4). از سوی دیگر به‌طورمعمول منابع دولت‌ها محدود و نیازهای حوزه سلامت نامحدود است اما مشارکت و حمایتگری جامعه مدنی به‌عنوان یکی از مولفه‌های اصلی حکمرانی خوب همچون یک بازوی قوی به حل مسائل نظام سلامت کمک خواهد کرد. حسن سوم در مشارکت‌های خیرین ایجاد و افزایش حس نوع‌دوستی است که به ایجاد حس مسئولیت‌پذیری افراد جامعه نسبت به یکدیگر و تلاش حداکثری آن‌ها برای سلامت جامعه منجر می‌شود. این مهم نتیجه‌ای جز ایجاد روحیه همدلی و تداوم اقدامات خیری نخواهد داشت.علی‌رغم نتایج مثبتی که حضور خیرین در نظام سلامت دارد، می‌تواند دارای نقاط ضعفی نیز باشد که گاهی اوقات همچون شمشیر دولبه در دستیابی به اولویت‌های حوزه سلامت عمل می‌کند. در برخی از موارد نیازهایی که توسط خیرین موردتوجه قرار می‌گیرد الزاماً نیاز واقعی نظام سلامت نیست. مثلاً ممکن است یک تجهیزات پزشکی به بیمارستان اهدا شود که ازنظر شاخص‌های استاندارد موردنیاز آن بیمارستان نیست و می­تواند در کنار هزینه‌های تعمیر و نگهداری دستگاه، به ایجاد تقاضای القایی، بلااستفاده بودن یا استفاده غیر بهینه از دستگاه به دلیل فقدان نیروی انسانی لازم و متبحر برای استفاده از دستگاه منجر شود. از طرفی گاهی اوقات، اقدامات خیرخواهانه درگیر نیات و فشارهای سیاسی و سهم خواهی‌ها شده و از حوزه سلامت -به دلیل اهمیت آن برای دولت‌ها و حاکمیت- به‌عنوان یک ابزار سیاسی استفاده می‌شود. همچنین بعد از انجام فعالیت خیری به شکل راه‌اندازی مراکز ارائه خدمت بهداشتی یا درمانی و یا نصب تجهیزات و غیره چالش‌هایی همچون ادامه فعالیت خیری با اداره ناکارآمد اقدامات، نظارت بیرونی چندگانه بر فعالیت‌ها، ابهام نظام تصمیم‌گیری، تامین مالی ناپایدار، ناکارآمدی منابع مالی، ضعف در نگهداری و تعمیر منابع سرمایه‌ای و تجهیزاتی و تامین ناکافی نیروی انسانی متخصص مواجه است (5).برای رفع نواقص و بهره‌برداری هر چه بیشتر از مزایای متصور شده از مشارکت خیرین در حوزه سلامت لازم است اقدامات خیری با استانداردها، اولویت‌ها و نیازهای واقعی نظام سلامت در هر حوزه‌ای مطابقت یابد. آنچه به این تطابق و اقدام در جهت اهداف کمک می‌کند استفاده از ظرفیت شواهد علمی است. به کمک شواهد علمی می‌توان نیازهای واقعی حوزه سلامت را شناسایی و اولویت‌بندی کرد و از ظرفیت خیرین برای رفع این نیازها بهره جست. همچنین اصلاح و مهندسی مجدد فرایندهای فعالیت خیرین در حوزه سلامت، جهت‌دهی به کمک‌های خیرین، تدوین قوانین و استانداردها و ایجاد شفافیت در هزینه کردها برای هماهنگی بین بخشی راهکارهایی است که به بهبود و ارتقای این موضوع کمک خواهد کرد. 

donors’ participation the health system: a double-edged sword

the presence of donors in health system, despite its positive results, can also have weaknesses that sometimes act as a double-edged sword in achieving health priorities. in some cases, the needs are considered by donors as unnecessarily the real ones in health system. on the other hand; sometimes, benevolent actions are involved in political intentions and pressures.in order to eliminate deficiencies, it is necessary to comply with standards, priorities, and real needs of health system in any field. what helps this alignment and action towards goals is using the capacity of scientific evidence. with the help of scientific evidence, the real needs of health sector can be identified and prioritized, and the capacity of donors can be used to meet those needs. moreover, reforming and re-engineering the processes of benefactors’ activities in the field of health, directing benefactors’ aid, developing rules and standards, and creating transparency in costs for inter-sectoral coordination are solutions that will help to improve the conditions about this issue.