کاهش همخوانی در زبان فارسی: مطالعۀ موردی همخوان های انفجاری

در نوشتار پیش رو کاهش همخوان های انفجاری در گفتار پیوستۀ فارسی در چارچوب واج شناسی آزمایشگاهی بررسی شده است. داده ها طوری طراحی شدند که همخوان های انفجاری در یکی از سه جایگاه آغازی، میانی (بین دو واکه) و پایانی کلمه قرار بگیرند؛ همچنین، همخوان ها ازنظر بافت آوایی (بافت واکدار و بی واک) و موضع تکیه (تکیه بر و بی تکیه) با یکدگیر تفاوت داشتند. مقادیر دیرش همخوان های انفجاری و همچنین فراوانی وقوع تظاهر آوایی آن ها به صورت گونه های انفجاری، سایشی و ناسوده محاسبه شد. نتایج نشان داد که انفجاری های بی واک نسبت به کاهش، مقاومت نشان می دهند و در هیچ بافتی از میزان قوت همخوانی آن ها کاسته نمی شود؛ ولی انفجاری های واکدار بسته به دو عامل جایگاه و بافت آوایی به درجات مختلف کاهش می یابند. بیشترین میزان کاهش مربوط به جایگاه بین واکه ای است که در آن هم از دیرش انفجاری ها (واکدار) کاسته می شود و میزان گرفتگی آن ها از گونۀ انفجاری به ناسوده تغییر می کند. کاهش انفجاری های واکدار در جایگاه های آغازی و پایانی کلمه در مجاورت آواهای واکدار تنها به صورت کوتاه شدگی همخوان یا کاهش دیرش است. نتایج به دست آمده با دیدگاه آوایی به کاهش همخوانی مطابقت بیشتری دارد و سازوکارهای تولیدی ناظر بر فرایند کاهش همخوان را به‌صورت کاهش درجهت افزایش رسایی، کاهش درجهت کم‌کوشی تولیدی و کاهش درجهت کوتاه شدگی (کم شدن دیرش) تایید می کند. این یافته ها با محدودیت های ادراکی ناظر بر فرایند کاهش نیز مطابقت دارد که براساس آن کاهش در درون یک سازۀ نوایی مانند کلمه نسبت به مرز آغازی و پایانی آن سازه رایج تر است؛ کاهش در مجاورت واکه ها رایج تر از همخوان هاست و احتمال کاهش یک همخوان انفجاری به ناسوده بیشتر از سایشی است.

Lenition in Persian: A Case Study of Stop Consonants

In the present research, the lenition of stop consonants in Persian continuous speech has been investigated within the framework of laboratory phonology. Data were designed such that Persian stops were placed in three different consonantal positions, namely word initial, intervocalic word medial, and word final. Also, the stop consonants differed with respect to context (voiced vs. voiceless) as well as lexical stress (stressed vs. unstressed). Duration of stop consonants as well as their frequency of occurrence as stops, fricatives and approximants were computed. Results showed that voiceless stops resist lenition and do not lose their phonetic quality in any context. However, voiced stops show different magnitude of consonantal reduction depending on word position and context. This finding is in line with the phonetic approach to lenition, supporting the articulatory mechanisms underlying consonantal weakening, namely greater sonority, lesser articulatory effort and shortening. The results further agree with perceptual constraints underlying consonantal lenition which assume that stop consonants are more likely to be weakened inside a prosodic unit like a word rather than at its edges, also in intervocalic position, as they are surrounded with more sonorant sounds, and they are more likely to turn into approximants than fricatives.