کشف ارزش «تصویر » در هنر عهد فتحعلی شاه قاجار

همین که نمونه‌های فراوانی از هنرهای تصویری با محوریت پیکر شاه و دیگر صاحبان قدرت و جاه از عهد فتحعلی‌شاه قاجار (1212-1250ه.) برجای مانده، نشانگر رونق هنرهای تصویری در آن روزگار است. پیکرنگاری‌ها از الگوهای مشترکی پیروی می‌کنند که ریشه در فرهنگ و آیین و ادب ایران زمین دارد. رعایت هرچه دقیق‌تر این الگوها را می‌توان در شمایل شاه سراغ گرفت. از این روست که، صدها تصویر از فتحعلی‌شاه در هیاتی ثابت و با ابزارها و کاربردهای مختلف بر دیوارها، بوم‌ها، کتاب‌ها، قلمدان‌ها و سکه‌ها برجای مانده است. پرسش این جاست که، الگوی اولیه چنین تصاویری چگونه پدید آمد؟ پشتوانه‌های نظری و زیباشناختی آن کدام بود؟ نظام حکومتی، از انتشار و پراکندن آن در سطح جامعه، چه هدفی را دنبال می‌کرد؟ به نظر می‌رسد کنش‌گران عرصه هنر، در تعاملی مطلوب با راس هرم قدرت یعنی شاه، به درک متفاوتی از عملکردهای بالقوه و ارزش‌های نهفته تصویر دست یافتند؛ از این رو، با الگو قراردادن تمثال شاه، به عنوان نشان وحدت ملی و تکثیر آن به روش‌ها و اسلوب‌های گوناگون، از تصویر بهره‌برداری‌هایی کردند که پیش‌تر سابقه نداشت؛ از جمله: تصویر به‌مثابه هدیه‌ای تشریفاتی و درباری، تصویر به عنوان الگوی آرایشی و مد، تصویر به نشانه مرغوبیت کالا، تصویر به‌مثابه شمایلی آیینی و یا مذهبی. نتیجه کشف ارزش‌های تصویر است که اولین سکه‌های تصویری بعد از اسلام، نخستین نقش‌برجسته‌ها و حتی اولین سنگ قبرهای تصویری دوران اسلامی، در عهد فتحعلی‌شاه پدید آمده‌اند. این مقاله، به روش توصیفی – تحلیلی نوشته شده و اطلاعات ارائه شده در آن، تلفیقی از شیوه کتابخانه‌ای و میدانی است.