دوره شکل‌گیری و انتقالی دالما (؟!)؛گاه نگاری مطلق فرهنگ و سنت سفالی دالما بر اساس تاریخ گذاری‌‌های جدید با استفاده از روش طیف‌سنج جرمی شتاب دهنده (ams)

بازه زمانی انتهای فرهنگ حاجی‌فیروز و شروع دوره دالما و همچنین شکل‌گیری، بسط و توسعه فرهنگ دالما به مناطق همجوار ازجمله کردستان، زنجان و زاگرس مرکزی و نیز منشاء این فرهنگ همواره یکی از موضوعات داغ و مورد بحث در ارتباط با باستان‌شناسی دوره دالما در این مناطق بوده است. با یافته‌شدن شواهد فرهنگ دالما در منطقه نخجوان و به دلیل نزدیکی این منطقه به معادن اصلی ابسیدین ازیک‌سو، و نزدیکی آن به یکی از گذرگاه‌های اصلی ورود به شمال غرب ایران ازسوی دیگر، چگونگی و چرایی حضور این فرهنگ و سنت سفالی در این منطقه از قفقاز و نیز گاه‌نگاری آن برای فرهنگ دالما از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این نوشتار، کوشش بر این خواهد بود تا با ارائه گاه‌نگاری جدید منشا این فرهنگ و فاز شکل‌گیری و انتقالی از انتهای نوسنگی جدید به دوره مس و سنگ قدیم مورد بحث قرار گیرد. پرسش‌های اساسی و بنیادین در ارتباط با این فرهنگ ازجمله چگونگی گذار جوامع حاجی‌فیروز به فرهنگ دالما، بازه زمانی دقیق این فرهنگ در شمال‌غرب ایران، زاگرس مرکزی و نیز مناطق واسط و بینابینی مابین دو منطقه زاگرس شمالی و مرکزی و نیز منشاء اولیه این فرهنگ بدون پاسخ باقی مانده است که در این نوشتار سعی بر این خواهد بود که بر اساس یافته‌های جدید تا حد امکان به برخی از این پرسش‌ها و ابهامات پاسخ داده شود. در این نوشتار با بررسی تمامی تاریخ‌گذاری‌های مطلق صورت‌گرفته در منطقه شمال‌غرب ایران و زاگرس مرکزی از کاوش‌های دالماتپه، سه‌گابی، گودین در دهه 1960 و 1970 نمونه‌های جدید تاریخ‌گذاری در محوطه‌هایی مانند دَوَه گُز خوی، کول‌تپه گرگر، نادعلی بیگ سنقر مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با بررسی نمونه‌های انجام‌شده در منطقه قفقاز جنوبی و در محوطه‌های نخجوان‌تپه و اوچان آغیل گاه‌نگاری مطلق جدیدی برای دوره شکل‌گیری و خود فرهنگ دالما ارائه گردد. بر اساس نتایج تاریخ‌گذاری مطلق صورت‌گرفته بازه زمانی 5350.5400 – 5000 ق.م. برای دوره شکل‌گیری و انتقالی دالما و بازه زمانی 5000-4500 ق.م. برای دوره دالما پیشنهاد می‌شود. 

formative and transitional dalma (?!); absolute chronology of dalma culture and pottery tradition based on new c14 radiocarbon datings using accelerator mass spectrometer (ams) method

the time period between the end of hajji firuz and the beginning of dalma and the formation, later development and expansion of the dalma culture to adjacent regions such as kurdistan, zanjan and the central zagros as well as the origins of this culture have always been the focus of intense research and debate between archaeologists. new evidence of the dalma culture in the nakhichevan region and the region’s proximity to the main obsidian deposits, on the one hand, and its proximity to one of the main corridors leading to northwest iran on the other, how and why this culture emerged in this region of the southern caucasus as well as its chronology are of great importance for understanding of the dalma culture in the caucasus. this paper presented a discussion on the origins of this culture and the formative and transitional phases of dalma from the terminal late neolithic to the early chalcolithic by advancing a new chronology. basic and fundamental questions related to this culture, including the transition from hajji firuz to dalma, the exact time span of the dalma in the northern and central zagros and the intermediate areas in between, and the origins of the culture, remains unanswered. the present paper aimed to provide answers to some of these questions to the possible extent based on new findings. here the entire absolute dates available for northwestern iran and central zagros, from those deriving from the 1960s and 1970s excavations of dalma tepe, seh gabi, godin to the most recent c14 radiocarbon dates from such sites as dava göz, kul tepe gargar and nad ali beig sonqor were evaluated and then were compared to the related evidence from the south caucasus reported from nakhchivan tepe and uçan agil to propose a new absolute chronology for the formative dalma and the dalma horizon. based on the existing absolute dates, a timespan between 5400/5350‒5000 bc was suggested for the formative and transitional dalma and between 5000‒4500 bc for the dalma period proper.