بازشناسی پیکر‌بندی فضایی و چیدمان اجتماعی در معماری شهر سوخته برپایه‌ رویکرد چیدمان فضا (نمونه‌های موردی: ساختمان 1 از دوره ii, iii و ساختمان 20 از دوره iv )

چیدمان فضا، یک رویکرد پژوهشی ساختارگرایی در معماری است که با مطالعه‌ی فنوتایپ(ساختار) و درک ژنوتایپ(کارکرد)، امکان تفسیر پیکربندی فضایی و سازمان اجتماعی را در محیط‌های ساخته شده فراهم می‌کند. بقایای معماری به‌جای مانده از گذشته، شاخصه‌ای مهم در جایگاه‌های باستان‌شناختی محسوب شده و مهم‌ترین یافته‌ در به‌کارگیری رویکرد چیدمان فضا هستند. این‌که بناهای پیش‌از‌تاریخی تا چه میزان از قابلیت ارائه پیکربندی فضایی و چیدمان اجتماعی برخوردارند یا رویکرد چیدمان فضا تا چه حد قادر به شناسایی، ادراک و تفسیر آن‌ها در ساختارها و استقرارگاه‌های پیش‌از‌‌تاریخی و آغاز تاریخی است؛ اطلاعات بسیار کمی وجود دارد. مطالعات پیشین- جز موارد اندک- استفاده از رویکرد چیدمان فضا را نه در خانه‌ها یا مناطق جمعیتی پیش‌از‌تاریخی و آغاز تاریخی بلکه در دوران متاخر و معاصر لحاظ کرده‌اند. مقاله پیش‌رو با به‌کارگیری روش چیدمان فضا و استفاده از ابزارهای مشاهده، برداشت‌های میدانی، اسنادی، نرم‌افزارهای ای‌گراف و دپس‌مپ، به قیاس تحلیلی پیکربندی فضایی و چیدمان اجتماعی ساختمان‌های شماره‌ی 1(دوره‌های ii و iii) و 20 (دوره‌ی iv) شهرسوخته پرداخته و شاخص‌های عمق، مرتبه نسبی، هم‌پیوندی، کنترل و نوع فضا را از منظر ارتباط و نحوه‌ی دسترسی، خصوصی و عمومی بودن بررسی کرده تا به دو پرسش: الگوی پیکربندی فضایی در ساختمان‌های شماره 1 و 20 شهر سوخته چه تفاوت‌هایی با یک‌دیگر دارند؟ و چه ارتباطی بین پیکربندی فضایی و چیدمان اجتماعی آن‌ها وجود دارد؟ پاسخ دهد. مطالعه‌ی تحلیلی-تطبیقی ساختمان‌های 1 و 20 شهرسوخته آشکارا نشان‌گر آن است که ساختمان شماره‌ی ‌1‌ از عمق بیشتر و متعاقباً از درجه خصوصی بودن بالاتری برخوردار است که می‌تواند به طبقه‌ی اشراف یا فردی با موقعیت اجتماعی بالا تعلق داشته باشد؛ اما ساختمان شماره‌ 20 دارای حرکت، هم‌پیوندی و اتصال بیشتری است بنابراین نمی‌توان آن را فقط به‌مثابه بنای کاملاً خصوصی لحاظ کرد احتمالاً این بنا، ساختمانی با درجه‌ عمومی‌‌‌تر بوده است.

spatial configuration and social organization in the shahr-i sokhta architecture in light of the space syntax approach (a case study of building 1 periods ii‒iii, and building 20 period iv)

space syntax is a structuralist research approach to architecture that makes it possible to understand and interpret the social organization in built environments by studying the phenotype (structure) and understanding the genotype (function). the architectural remains from the past are important indicators in archaeological sites and the most significant findings in applying the space syntax approach. there is little information on the extent to which prehistoric buildings are capable of providing spatial configuration and social organization or the extent to which the space syntax approach can identify, perceive and interpret them in prehistoric and early historic structures and sites. previous studies, with a few exceptions, have considered the use of the space syntax approach not in prehistoric houses or population areas but the later and contemporary eras. the present paper aims to use the space syntax method, along with observation tools, field studies, documentary investigations, and a-graph and depth map software to perform an analytical comparison of spatial configuration and social organization in buildings1 (ii and iii periods) and 20 (iv period) of shahr-i-sokhta. the study examines the indicators of depth, relative asymmetry, integration, control value, and space type in terms of communication, access, privacy, and publicity to answer the following two questions: 1. what are the differences in the pattern of spatial configuration in buildings 1 and 20 of shahr-i-sokhta? 2. what is the relationship between their spatial configuration and social organization? the analytical-comparative study of buildings 1 and 20 of shahr-i-sokhta clearly shows that building 1 has more depth and consequently a higher degree of privacy, which can belong to the aristocrats or a person with high social status. however, building 20 has more movement, integration, and connectivity; thus, it cannot be considered only a completely private building, and it may have been a more public building.