شناسایی جنس و فن فراوری جام مکشوفه در گورستان چالادئم شال خلخال - اردبیل

اسفند ماه 1397 در گورستان چالادئم روستای شال خلخال اردبیل طی یک کاوش باستان شناسی تعداد زیادی لوازم و ابزارهای فلزی نظیر ابزارآلات جنگی از دو گور مکشوفه آن منطقه به دست آمد که با توجه به تشابهات موجود با آثار دوره مانایی، به نظر می رسد که مربوط به این دوره هستند. یکی از لوازم کشف شده از این گورستان یک جام فلزی کمر باریک منحصر به فردی است که شناسایی جنس و روش فراوری آن به منظور درک سطح دانش، فن، هنر و فرهنگ بومیان آن منظقه برای باستانشناسان حائز اهمیت است. بر این اساس، در این مقاله ضمن ارزیابی اولیه ترکیب شیمیایی جام مورد نظر با روش طیف سنجی توزیع انرژی اشعه x (eds) ریز ساختار آن نیز با استفاده از میکروسکوپ های نوری و الکترونی روبشی (sem) مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت. نتایج بررسی ها نشان می دهند که جام مورد مطالعه از جنس آلیاژ پایه نقره حاوی حدود 2/5 درصد وزنی مس است و شامل یک ریزساختار دوفازی با فاز زمینه نقره ای و ذرات ریز و پراکندۀ مسی مرزدانه ای است و دو قسمت متمایز از نظر ریزساختاری در سطوح جام و نواحی مرکزی در مقطع متالوگرافی آن قابل تشخیصاست. ریزساختار سطوح جام به واسطۀ قلم زنی نقش و نگار آن در دمای محیط دارای علایم سیلان و تغییر شکل پلاستیک شدید و پر انرژیاست و نواحی مرکزی آن که در اثر عملیات آهنگری گرم شکل گرفته، ریزساختاری کم انرژی با دانه های نقره تبلور مجدد یافته ناقص دارایخطوط دوقلویی ناشی از تابکاری دینامیکی، را نشان می دهد. همچنین در لایۀ زیرین سطوح داخلی و خارجی جام، درست در فصل مشترک دو لایه پرانرژی و کم انرژی، علایمی از خوردگی گالوانیک گوگردی/سولفاتی به صورت موضعی مشاهده می شود. مشاهده ترکیبات کلریدی نقره در نواحی مرکزی مقطع متالوگرافی جام مورد مطالعه و ترکیبات سولفیدی/سولفاتی و اکسیدی نقره در سطوح آن به ترتیب بیانگر خوردگی داخلی آن با کلر، و خوردگی و اکسیداسیون سطحی آن با گوگرد/سولفات و اکسیژن است. با وجود این، اظهار نظر در خصوص منشایابی سنگ معدن اولیه جام شال مورد نظر نیاز به بررسی های بیشتر و دقیق تری دارد که می تواند موضوع پژوهش آتی در مورد این اثر باشد.

Detection of the Material and Processing Technology of the Discovered Bowl in Chalade’em Shal Cemetrery of Khalkhal-Ardabil, NW Iran

During an archeological excavation project from two discovered cemeteries in Shal village-Khalkhal of Ardabil province in Iran in March 2019 many metallic objects such as warfare were found. Owing to the similarities between these discovered and the Mannaeans’ objects, it seems that they could be suggested for this period. One of these discovered objects is a unique narrow-waist bowl whose material and processing technique detection is important for archeologists to understand the native knowledge, technology, art and culture of that region in ancient times. Regarding this, the microstructure and chemical composition of this object was evaluated using optical as well as scanning electron microscopes (SEM) equipped with an X-ray energy dispersion spectrometer (EDS). The results show that the mentioned bowl is a silver-base alloy containing about 2.5 weight percent copper with a double phase microstructure including silver matrix grains and dispersed fine copper particles. The metallographic cross-section of this bowl also shows two distinguishable microstructures of ambient temperature graving induced sever flow/plastic deformation in surfaces and low energy incomplete recrystallized matrix grains and twining lines in central regions which have been dynamically formed during production of the bowl via warm hammering. Also some evidence of galvanic sulfide/sulfate localized corrosion is observed in the under layer of the surfaces just at the interface of the low energetic central region and high energetic surface layer. In addition, observation of the silver chloride and silver sulfide or sulfate/oxide compounds respectively in central regions and surfaces of the metallographic section indicate internal chlorine corrosion and sulfide/sulfate corrosion/oxidation in surface layers of the beaker. However, affirming about the commencing of the studied beaker needs further precise techniques for quantitative chemical analysis which are postponed for future investigations.