صنعت تولید سفال زرین‌فام در ناحیه کرمان؛ گونه‌شناسی و آنالیز عنصری سفال‌‌های زرین‌‌فام نمایشگاه و بانک سفال ارگ بم

سفال زرین‌فام از جمله مواد فرهنگی فاخر دوران اسلامی بوده و تولید آن در ایران به دلیل پیچیدگی فناوری، در انحصار مراکز محدودی قرار داشته است. اما در بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی، توزیع این گونه سفال در محوطه‌های زیادی گزارش شده است. در مطالعات مستمرِ باستان‌شناختی و حفاظتیِ ارگ بم نیز قطعاتی از سفال زرین‌‌فام کشف شده است که اکنون در بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم نگهداری می‌‌شود. مطالعۀ این نمونه‌ها، تنوع و توزیع سفال زرین‌فام در ناحیۀ کرمان را روشن می‌سازد. هدف از مقالۀ حاضر، طبقه‌‌بندی زرین‌‌فام‌های بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم به منظور منشایابی بر پایۀ نتایج آزمایشگاهی و تبیین ویژگی‌‌های تولیدات محلی و وارداتی است. پرسش های مطرح در این پژوهش، این است که سفال‌‌های زرین‌‌فام بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم بر اساس ویژگی‌‌های ظاهری به چه گروه‌‌هایی تقسیم می‌‌شوند؟ منشا و مرکز تولید این سفال‌ها بر اساس نتایج آزمایشگاهی کجا است؟ سنت‌‌های بومی و محلیِ تولید سفال زرین‌‌فام کرمان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، ابتدا طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌ها صورت گرفته، سپس 10 نمونه از آنها بر پایۀ معیارهای سبک نقوش، تنوع رنگ لایه زرین‌فام و لعاب زمینه و نوع خمیره، برای آنالیز عنصری بدنه اصلی، لعاب زمینه و لایه زرین فام با استفاده از روش میکروپیکسی انتخاب شده است. در گام بعد، بر اساس نتایج یافته‌های میدانی، اسنادی و آزمایشگاهی، مطالعۀ تحلیلی نمونه‌ها به انجام رسیده است. نتایج آنالیز عنصری بدنه و لعاب زمینه نشان میدهد که با توجه به مقادیر عناصر مختلف در نمونه‌‌های آزمایش شده، این نمونه‌‌ها منشا محلی یا منطقه‌‌ای دارند و مواد اولیه آن ها از معادنی در بم، جیرفت یا کرمان تامین شده و در همین ناحیه تولید شده‌اند. بنابراین، تنوعی که در رنگ، نقش و خمیرۀ این زرین‌‌فام‌‌ها دیده می‌‌شود به دلیل ساخت آنها در چند مرکز در نقاط مختلف ایران نبوده، بلکه به دلیل تولید در دوره‌‌های مختلف از صدر اسلام تا سده‌‌های متاخر در کارگا‌های محلی ناحیۀ کرمان، بم یا جیرفت بوده است.

Lustre Production in Kerman; Typology and Elemental Analysis of Lustrewares of Exhibition and Pottery Bank of Arg-e Bam

Significant evidence of the lustre has been discovered during the excavation and restoration of the historical Arge Bam. 24 samples of these lustres are kept in the pottery bank and Exhibition of the Arg Bam. There are the following questions about them: what are the characteristic features of the lustrewares in the pottery bank and exhibition of the Arge Bam? Where is the production center of these lustrewares based on laboratory results? What local pottery traditions have existed in the production of lustreware in Kerman? After classification and typology of the lustrewares, 10 pieces have been chosen as the samples to perform elemental analysis of the body and glaze by the microPIXE method. The results of the elemental analysis of the paste and glaze indicated that these samples are of local origin and their raw materials are supplied from mines in Bam, Jiroft, or Kerman and produced in the same area. Therefore, the variety that can be seen in the color, pattern, and paste of these lustrewares is not due to their production in several centers in Iran, but due to production in different periods from the early to the late Islamic centuries in several local workshops in Kerman, Jiroft, or Bam.