تبیین الگوهای استقراری و فرهنگی شمال‌غرب دریاچه ارومیه در دوره مس و سنگ بر اساس تحلیل های Gis

شمال‌غرب دریاچۀ ارومیه که هفت شهرستانِ سلماس، خوی، چایپاره، چالدران، شوط، پلدشت و ماکو را شامل می‌شود؛ در کرانۀ جنوبی رودخانه ارس واقع شده است. این منطقه به سبب شرایط جغرافیایی و مسیر ارتباطی مابین قفقاز جنوبی، شرق آناتولی، فلات مرکزی و جنوب دریاچۀ ارومیه و همچنین ظرفیت‌های زیست‌محیطی مناسب و مطلوب، زمینه‌ساز حضور جوامع انسانی در ادوار مختلف تاریخی و فرهنگی بوده است. باوجوداینکه از قرن 19 میلادی به بعد حوضۀ جنوبی دریاچۀ ارومیه موردتوجه مطالعات باستان‌شناسی واقع شده، اما بخش شمالی آن‌که از توانمندی‌ها و قابلیت‌های بسزایی برخوردار است، چندان موردمطالعه قرار نگرفته و فقدان پژوهش‌های علمی و روشمند دوران پیش‌ازتاریخ به‌ویژه دورۀ مس و سنگ در این پهنۀ فرهنگی بسیار محسوس است. با عنایت به اینکه مجموعه عوامل زیست‌محیطی نقش مهمی در شکل‌دهی و توزیع مکانی استقرارهای جوامع بشری در ادوار مختلف فرهنگی دارند، به نظر می‌رسد برهم‌کنش‌های انسان با محیط‌زیستِ پیرامون در حوضۀ شمال‌غرب دریاچۀ ارومیه یک چشم‌انداز متمایز را به دنبال داشته است. پژوهش حاضر برای نخستین بار به تبیین الگوهای استقراری و فرهنگی 21 سکونتگاه مس و سنگ در حوضۀ شمال‌غرب دریاچه ارومیه که تاریخ نسبی از آغاز هزارۀ پنجم تا پایان هزارۀ چهارم ق. م دارند، می‌پردازد. مهم‌ترین پرسش اصلی پژوهش این است که عوامل زیست‌محیطی چه نقش و تاثیری بر شکل‌گیری، نحوۀ پراکنش و برهم‌کنش فرهنگی استقرارگاه‌های دورۀ مس و سنگ در شمال‌غرب حوضه دریاچه ارومیه داشته‌اند؟ در این خصوص عوامل محیطی مانند: ارتفاع از سطح دریا، آب‌وهوا، منابع آب، خاک‌ها، راه‌ها، جهت و میزان شیب زمین در ارتباط با 21 استقرار مس و سنگ با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (gis) تحلیل شد و نتایج پژوهش نشان داد که اساسی‌ترین عوامل محیطی در شکل‌گیری و برهم‌کنش فرهنگی زیستگاه‌های دورۀ مس و سنگ در این حوضه، سه عامل »دسترسی به منابع آب دائمی «، »کد ارتفاعی « و »راه‌های ارتباطی « است و این سه عامل، وابستگی استقرارها را به منابع آب به‌صورت خطی، وابستگی به پهنۀ دشت جهت کشاورزی و وابستگی به معابر مواصلاتی را جهت مبادلات تجاری، نشان می‌دهد.

Explanation of the Settlement and Cultural Patterns of the Northwestern Basin of Lake Urmia in During Chalcolithic Period

Northwest of Lake Urmia, which includes seven cities: Salmas, Khoy, Garaziaadin, Chaldoran, Showt, Poldasht and Maku; It is located on the south bank of the Aras River. Due to the geographical conditions and communication route between the South Caucasus, Eastern Anatolia, the Central Plateau and the south of Lake Urmia, as well as suitable environmental capacities, has been the basis for the presence of human societies in different historical and cultural periods.Although the southern basin of Lake Urmia has been the subject of archaeological studies since the 19th century, the northern part of it, which has many capabilities and capabilities, has not been studied scientifically and the lack of scientific and methodical research in prehistoric times, especially Chalcolithic period is very noticeable. Considering that the set of environmental factors play an important role in the formation and spatial distribution of human societies in different cultural eras, it seems that human interactions with the environment in the northwestern basin of Lake Urmia show a different perspective. The present study for the first time will explain the settlement and cultural patterns of 21 Chalcolithic settlements and sites in the northwestern basin of Lake Urmia, which will suggest the time span from the beginning of the fifth to the middle of fourth millennium BC. The most important research question is what role and effect have environmental factors had on the formation, distribution and cultural interaction of copper and stone settlements in the northwest of Lake Urmia? In this regard, environmental factors such as altitude, climate, water resources, geology, roads and direction and the slope of the earth in relation to 21 Chalcolithic settlements were analyzed using the Geographic Information System (GIS) and the results showed that the most fundamental environmental factors in the formation and cultural interaction of Chalcolithic sites and settlements in this basin are three factors: access to permanent water resources , altitude and communication routs . The three factors indicate the dependence on water resources in a linear fashion, dependence on the field of land and plains for agriculture and dependence on transportation routes for trade.