برابرسازی واژۀ فارسی خماهن با کانی‌های آهن‌دار شناختۀ شده امروزی، بر اساس رنگزا بودن این ماده و یافته‌هایی از متون ادبی- تاریخیِ فارسی و تهیۀ نمونه‌ای از خماهنِ ماده

در مطالعات باستان سنجی، یکی از زوایای پنهان که می تواند کمک شایانی به حوزۀ شناخت دقیق مواد باستانی نماید، مطالعۀ متون کهن و برابرسازی مفاهیم مربوط به متون کهن با مفاهیم امروزی است. قبل از آغاز مطالعۀ علمیِ نمونۀ تاریخی، بهتر است داده های مربوط به آن در متون کهن، موردبررسی قرار گیرد تا مشخص شود در آن متون، در خصوص نمونۀ موردنظر چه اطلاعاتی وجود دارد. اولین قدم در راه شناخت و دستیابی به این اطلاعات، شناخت واژگان مربوط بدان علم است، اما گاهی واژه هایی از زبان فارسی منسوخ و امروزه جایگزین هایی از سایر زبان ها برای آن واژه تعیین شده اند که در جوامع علمی همین صورت واردشدۀ واژه ها، شناخته‌شده و مورداستفاده قرار می گیرد و معادل فارسی آن ها ناشناخته است. بنابراین مشخص نبودن معادل امروزی واژه های منسوخ‌شده، باعث می شود تا پاره ای از اطلاعات مربوط بدان ها، در تفسیر متون کهن همچنان در ابهام و ناشناخته بماند. با یافتن نام کهن این واژه های واردشده و برابرسازیشان با واژه های شناخته شدۀ امروزی، می توان در یک گسترۀ مطالعاتی وسیع، اطلاعات ارزشمندی را به دست آورد. خماهن یکی از این واژه های کهن فارسی باستان و منسوخ شده ای است که تنها در کتاب‌های تاریخی پزشکی کهن و کانی ها، فرهنگ‌های لغت و حاشیۀ دیوان ‌شاعران (تا قرن ششم هجری) در مورد این واژه تعاریف مختلفی ارائه شده است و این تعاریف تنها بر کانی آهن دار و رنگزا بودن آن ماده تاکید و آن را به سه دستۀ ماده، نر و مغناطیسی یا زنگی تقسیم بندی می کنند، اما به‌طور دقیق مشخص نشده است که این واژه معادل کدام کانی یا کانی های رنگزای شناخته‌شدۀ امروزی است. در ابتدا بر اساس آنچه دربارۀ خماهن ماده، نر و مغناطیسی در متون کهن آمده و آنچه از ویژگی های کانی های آهن دار مهم، امروزه شناخته شده است، برابرهای امروزی انواع خماهن مشخص شد. سپس نمونه ای از خماهن مورد استفاده در پزشکی قدیم از عطاری تهیه و جهت شناسایی اولیۀ نمونه، از دوربین عکاسی، سابیدن در آب، تهیه تصویر با لوپ دیجیتال و بررسی با میکروسکوپ نوری استفاده گردید. همچنین با تست شیمی کلاسیک انجام شده، وجود عنصر آهن در آن مشخص گردید و در نهایت آنالیز xrd از نمونه خماهن مادۀ تهیه شده، انجام شد. نتیجۀ این آزمایش ها نشان دهندۀ این موضوع است که خماهن ماده معادل با کانی شناخته شده امروزی هماتیت است. بر اساس معادل سازی ها می توان گفت که احتمالاً خماهن نر معادل گوتیت و خماهن زنگی یا کهربایی نیز معادل مگنتیت است.

Finding the equivalent of the Persian word ‘Khomahan’ with today known iron ores based on its being a dyestuff and what is written in Persian historical literary texts

In archeometry studies, one of the hidden angles that can be the great help in the field of accurate understanding of ancient materials is the study of ancient texts and finding the equivalence of them with modern ones. Before an Iranian archaeologist wants to study a historical sample, it must be determined what information is available in ancient Persian texts about that sample .The first step in identifying and obtaining this information is to understand the vocabularies and words relevant to that science. But sometimes words from the Persian language are outdated and alternatives from another languages are nowadays designated for that word, which are well known and used in scientific societies and Their Persian form is unknown, so the obscurity of todaychr('39')s obsolete equivalents makes some of the information relevant to it still ambiguous in interpreting ancient texts and remains unknown. by finding the ancient name of the words and their equivalence with the wellknown words of today, valuable information can be obtain in a wide range of studies. Khomāhan is one of these ancient and obsolete Persian words that has been defined only in the historical books of medicine and minerals, dictionaries and in Persian poems and these definitions only emphasizes that it is an iron ore. In these books two types of male and female are mentioned for it. It is said that female khomāhan is a reddish black stone that, when sinking in water, red color will be appeared and It has been used as a red pigment like a vermillion, and the male khoamāhan is a black stone and when sinking it in water yellow color will be appeared, it has been used as a yellow pigment like an orpiment. In Persian poetry also is mentioned about magnetic or black khomāhan. Black khomāhan is also a kind of a very black colored stone and is considered to be the best kind of khomāhan. Thus, the word khomāhan is referred to three stone but it is not known precisely which word or equivalent is known today. In this regard, female khomāhan that has been used in ancient medicine in Iran is found from perfumery and experiments have been carried out in order to prove what is said in ancient texts about female khomāhan. This research shows that female khomāhan is the equivalent of the Latin word hematite. According to researches, this term in ancient Iran, in addition to hematite, was also referred to as other iron ore. In this study, it was found that the ldquo;male khomāhan rdquo; is equivalent to todaychr('39')s known mineral of the European word goethite and the word ldquo;magnetic and black khomāhan rdquo; refers to the word ldquo;Magnetite rdquo;.