قدیمی‌ترین کاربرد «کاشی» در آرایه‌های معماری دورۀ اسلامی ایران و فن‌شناسی آرایۀ تلفیقی قطعات ظروف سفالی لعابدار و گچ-آجر در بقعۀ خواجه اتابک کرمان

همنشینی مواد مختلف در آرایه های معماری ایران در دورۀ اسلامی در بسیاری از موارد راهگشای سبک ها و فنون هنری جدید شده و نگاه زیبایی شناسی فرهنگ های حامل این اتفاق را دگرگون می کند. همنشینی آرایه های آجری، گچی و لعاب یکی از این تغییرات جذاب در تاریخ هنر آرایه های معماری ایران است که تاریخ ابداع آن تا حدودی مبهم باقی مانده است. همچنین ایدۀ اولیۀ کاشی در آرایه های معماری ایران در دورۀ اسلامی کاملاً ناشناخته مانده است. کاشی گونه ای از آرایۀ معماری است که شاید خاستگاه آن ایران کهن باشد، ولی با این وجود اطلاعات اندکی از فنون ساخت، اجرا و نمونه های آثار کاشی سده های اولیۀ دورۀ اسلامی در دست است. هدف از پژوهش پیش رو، دستیابی به اطلاعات مربوط به کهن ترین کاشی های ایران دورۀ اسلامی و همچنین شناخت فنی سفال لعابدار در آرایۀ معماری خواجه اتابک کرمان است. جهت رسیدن به اهداف پژوهش، به صورت همزمان مطالعۀ منابع مکتوب و همچنین بررسی های میدانی جهت شناخت آثار کاشی در آرایه های معماری ایران، به ویژه مقبرۀ خواجه اتابک کرمان انجام پذیرفت. در نتیجۀ پژوهش حاضر می توان گفت که در حال حاضر از دورۀ اسلامی در ایران تا سدۀ 5 ه.ق. متاسفانه هیچ کاشی تاریخ داری برجای نمانده است و بسیاری از تاریخ گذاری های مربوط به کاشی های بدون تاریخ، بدون توجه به فن ساخت و بر اساس شکل ظاهری بوده و مطالعات باستان سنجی و سالیابی با اتکا به مطالعات آزمایشگاهی انجام نپذیرفته و در واقع با حدس و گمان انجام شده است؛ بنابراین نمی تواند قابل قبول باشد. همچنین شش مجموعۀ کاشی یا تک کاشی در نتیجۀ پژوهش به عنوان کهن ترین کاشی های دورۀ اسلامی ایران معرفی شد. یکی از اصلی ترین نتایج این پژوهش، مربوط به شناسایی استفاده از قطعات شکستۀ ظروف سفالی لعابدار در آرایۀ معماری ایران است که برخی از پژوهشگران، این آثار را به عنوان کاشی معرفی کرده اند. دستیابی به نتیجۀ مذکور، این احتمال را تقویت می کند که شاید این اقدام، اولین ایدۀ ساخت کاشی برای آرایۀ معماری را شکل داده باشد.

The Oldest Use of Tile in Architectural Decorations of the Islamic Period of Iran and Recognition of Combined Fractured Pieces of Glazed Pottery and Plaster-Brick Decorations Technique in Khajeh Atabak Kerman

The companion of different materials in architectural decorations of Iran, during the Islamic era, in many cases has opened up new art styles and techniques and changed the aesthetic look of the cultures that carry this phenomenon. The accompaniment of brick, plaster and glaze decorations is one of the fascinating changes in the history of art of Iranian architectural decorations that its history of invention has remained somewhat obscure. Meanwhile, the initial idea of using tiles in the decorations of Iranian architecture in the Islamic era remains largely unknown. Tile is a type of architectural decoration that may be originated from ancient Iran, and therefore, little information is available about the manufacturing and execution techniques and specimens of tile works from the early centuries of the Islamic era. This aim of this work was to distinguish between the tile and the glazedbrick. From the viewpoint of the researcher, when the thickness of the glazedceramic exceeds from its width, the work becomes glazedbrick, while the width of the glazedceramic become greater than its thickness, it will be a tile. The main purpose of this research was to obtain the information on the oldest tiles of the Islamic period in Iran, which could be found as the glazedceramic in the architectural design Khajeh Atabak in Kerman. In order to achieve the aims of this research, the study of written sources and the field studies were carried out simultaneously, to characterize the tile works in Iranian architectural decorations, especially at the tomb of Khajeh Atabak in Kerman. On the basis of the results obtained, it could be said that unfortunately from the Islamic period in Iran till the 11th century AD., no dated tiles have been left. Many of the tiles with no written date on them have been dated by researchers regardless the manufacturing technology, and only based on the tiles appearance and archaeological characteristics. These dating studies have not been performed based on the laboratory studies and they were actually done with speculation, so are not scientifically acceptable. For example, for decades it was thought that the oldest tiles in Iranian architecture belong to the Qazvin JameMosque, while as a result of field studies realized in this research, it was found that there is no antique tile in this monument, where the color of the painting was mistakenly recognized as tile. Donald Wilber reported this error for the first time, and over the several decades, all the researchers repeated the same error without careful scrutiny. Anyway, the tile samples of five monuments with a collection of tiles or with one single tile were identified as the oldest tiles of the Islamic period in Iran. One of the main results of this research is to identify the use of fractured pieces of glazed pottery in architectural decorations, where some researchers have identified these works as the tiles. In these cases, both sides of the pieces of potteries have glaze and the body is very thin and delicate along with the arches and curves. Moreover, in some cases the edges of the pottery container can also be seen. Achieving this result reinforces this hypothesis that using the broken pottery container may have formed the first idea for tiles construction.