روش تفسیری حکیم ترمذی

متن کامل تفسیر حکیم ترمذی، مفسر، صوفی، فقیه، و حکیم سدۀ 3ق، بر جای نمانده است. با این حال، در آثار گوناگون او بحث‌های تفسیری فراوان را می‌توان یافت. به یک معنا حتی می‌شود گفت عمدۀ این آثار تفاسیری بر آیات مختلف قرآن هستند. اثرگذاریِ وی در شکل‌گیری و تکاملِ آموزه‌های صوفیانه، شناخت آرای تفسیری و روش او برای فهم قرآن را ضروری می‌کند؛ هم‌چنان که رویکرد ویژۀ وی به حکمت و اندیشه‌ها و علوم باستانی رایج در ماوراء‌النهر نگاه او به جایگاه علوم بشری در فهم دین، و سر آخر، پیش‌گامی‌اش در تفسیر موضوعی قرآن و نظریه‌پردازی برای تاویل نیز مستلزم همین هستند. وانگهی، فهم قرآن از نگاه وی دو ساحت مختلف را در بر می‌گیرد: ظاهر قرآن و باطنش، که شناخت هر یک از این دو محتاج کاربرد روشی متفاوت از دیگری است. بناست که در این مطالعه فقط روش وی را برای فهم ظاهر قرآن بکاویم؛ یعنی همان که در ادبیات حکیم ترمذی «تفسیر» خوانده می‌شود و با «تاویل» یا روش فهم باطن قرآن تقابل آشکاری دارد. بدین منظور، کوشش‌های وی برای فهم قرآن را در سطوح مختلف الفاظ، عبارات، سوره‌ها، و کل قرآن به‌مثابۀ متنی واحدْ بازشناسی و نوآوری‌هایش را در این زمینه‌ها مرور خواهیم کرد؛ هم‌چنان که بر شیوه‌های او برای تفسیر موضوعی قرآن کریم تاکید می‌ورزیم و بدان‌ها نظری ویژه خواهیم داشت.