ارزیابی شاخص ‎های تنوع زیستی گونه‎ های گیاهی زیرآشکوب رویشگاه‎ های شمشاد در جنگل‎ های هیرکانی

مقدمه و هدف: تنوع زیستی گیاهی هر اکوسیستم به‎طور مستقیم تحت ویژگی‎های رویشی و تنوع گونه‎های گیاهی آن قرار دارد که همواره متضمن پایداری این اکوسیستم در مقابل عوامل متغیر محیطی و زیستی است. شاخص‎های تنوع زیستی به‎منظور مقایسه تنوع زیستی توده‎های مختلف و برآورد تغییرات تنوع زیستی در طول زمان در سطح توده اندازه‎گیری می‎شوند. جنگل‌های هیرکانی شمال ایران میراثی به جا مانده از دوران سوم زمین‎شناسی است که امروزه بخش بزرگی از آن در مناطق جلگه‌ای در اثر فعالیت‌های مخرب انسانی نابود شده است. این جنگل‎ها در جنوب دریای خزر دارای اهمیت ویژه‎ای از نظر حفاظتی و مدیریتی است. شمشاد هیرکانی (buxus hyrcana pojark.) که متعلق به خانواده buxaceae تنها گونه از جنس شمشاد در جنگل‎های هیرکانی ایران است. از جنبه‎های مختلفی از جمله اقتصادی، توریسم، حفظ تنوع زیستی و غیره ارزش‎های منحصر به‎فردی دارد، این گونه با ارزش از دیرباز مورد تهدید عوامل انسانی و طبیعی بوده و از سطح آن‎ها در کشور کاسته شده است. پژوهش حاضر به مطالعه فلورستیک- فیزیونومیک رویشگاه‎های شمشاد در مناطق چشمه بلبل،سنگده، سی‎سنگان و شفارود پرداخته است. مواد و روش‎ها: در این پژوهش رویشگاه‎های مهم شمشاد هیرکانی از منطقه حفاظت‎شده چشمه بلبل بندر گز استان گلستان به‎عنوان شرقی‎ترین ناحیه پراکنش این‎گونه در جنگل‎های هیرکانی تا جنگل‎های شفارود در استان گیلان نمونه‎برداری شدند. ‎به‎ طور کلی در چهار منطقه مورد شناسایی 125 قطعه نمونه 400 مترمربعی (20 ×20 متر) پیاده شد. بندر گز (چشمه بلبل) 35 قطعه نمونه، فریم (سنگده) 30 قطعه نمونه، سی‎سنگان 40 قطعه‎نمونه و شفارود 20 قطعه‎نمونه). در هر قطعه‎نمونه برای اندازه‎گیری پوشش علفی کف جنگل، تعداد پنج ریز قطعه چهار مترمربعی (2 × 2 متر) در مرکز و چهار گوشه هر قطعه‎نمونه پیاده و نسبت به برداشت پوشش علفی آنها اقدام شد. شاخص‌های تنوع زیستی برای هریک از قطعات نمونه، شامل تنوع شانون، سیمپسون و فیشر، غنای مارگالف و منهینیک و یکنواختی پیلو، سیمپسون و شانون اندازه‎ گیری شد. شناسایی گیاهان با دقت بسیار و با استفاده از فلور فارسی ایران، فلور ایرانیکا، فلور ترکیه و فلور اروپا انجام شد. شکل زیستی هرگونه گیاهی بر اساس روش رانکایر مشخص و ثبت شد. محدوده پراکنش جغرافیایی هرگونه با توجه به فلورهای ذکر شده، تعیین شد. سپس با استفاده از داده‎های فلوریستیکی در تقسیم‎بندی نواحی رویشی سطح کره زمین، تعلق هریک از گونه‎ها به فیتوکوریون‎های موجود مشخص و نمودار پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه رسم شد. به‎منظور مقایسه تنوع گونه‎ای بین رویشگاه‎ها از آنالیز واریانس یک‎طرفه استفاده و به‎منظور مقایسه میانگین‎ها از آزمون tukey-hsd در محیط نرم‎افزار spss و رسم نمودارها با استفاده از نرم‎افزار excel-2013 انجام شد. یافته‎ها: به‎طور کلی تعداد 186 گونه گیاهی متعلق به 68 تیره گیاهی شناسایی شد. نتایج نشان داد همی‎کریپتوفیت‎ها با 34/94 درصد (65گونه)، فانروفیت‎ها با 21/5 درصد (40 گونه)، ژئوفیت‎ها با 19/90 درصد (37گونه)، تروفیت‎ها با 19/35 درصد (36گونه) و کریپتوفیت‎ها با 2/69 درصد (5 گونه) شکل‌های زیستی چیره ترکیب رستنی رویشگاه‎های شمشاد هیرکانی را به‎خود اختصاص دادند. کامه‎فیت‎ها نیز با درصد (3 گونه) کمیاب‌ترین شکل زیستی منطقه بودند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گونه‎های گیاهی منطقه نشان داد کل فلور عمدتاً از عناصر اروپا - سبیری (55گونه) و چند ناحیه‎ای (38 گونه) بوده که بیش از 50 درصد گونه‎ها (تعداد 93 گونه) را به‎خود اختصاص داده‎اند. پس از آن گونه‎های نواحی رویشی اروپا- سیبری/ ایران تورانی/ مدیترانه‌ای (25 گونه، 13/44 درصد)، اروپا- سیبری/ ایران تورانی (25 گونه، 13/44 درصد)، ایران تورانی (16 گونه، 8/60 درصد)، اروپا- سیبری/ مدیترانه‌ای (13 گونه، 6/70 درصد)، جهان وطن (8 گونه، 4/3 درصد) قرار داشتند. نواحی رویشی مدیترانه/ ایران تورانی (5 گونه، 2/70 درصد) دارای کم‎ترین میزان حضور در سطح منطقه بودند با توجه به این‎که جنگل‎های شمال از نظر جغرافیایی به ایالت اکسین- هیرکانی از زیرحوزه پونتیک از ناحیه رویشی بزرگ اروپا -سیبری تعلق دارند، حضور گونه‎های متعلق به این طیف جغرافیایی در فلور این مناطق دور از انتظار نیست. همچنین حضور گونه‎های دیگر نواحی جغرافیایی نتیجه‎ای از الگوهای طبیعی حضور اتفاقی عناصر گیاهی از سایر مناطق رویشی جهان است. نتیجه‎گیری: نتایج این پژوهش نشان داد که رویشگاه‎های شمشاد فریم و شفارود دارای مقایر بالاتری از شاخص‎های تنوع، یکنواختی و غنای گونه‎ای می‎باشند. این دو رویشگاه میانگین ارتفاع از سطح دریا بالاتری نسبت به رویشگاه‎های چشمه بلبل و سی‎سنگان می‎باشند. مرور منابع نشان می‎دهد که عوامل فیزیوگرافی نیز نقش مهمی در شاخص‎های غنا و تنوع گونه‎ای ایفا می‎کنند. تغییرات ارتفاع از سطح دریا اغلب منجر به تغییرات در شرایط محیطی مانند دما، بارش و ویژگی‎های خاک می‎شود. این تنوع در شرایط رویشگاه باعث افزایش ناهمگونی آن شده و به طیف وسیع‎تری از گونه‎ها امکان همزیستی می‎دهد. در نتیجه، ناهمگونی بیشتر رویشگاه منجر به تنوع گونه‎ای بالاتر می‎شود که در شاخص تنوع زیستی هم منعکس می‎شود.  

evaluation of understory plant species biodiversity in buaxus hyrcana habitats within hyrcanian forests

background: the plant biodiversity of any ecosystem is directly affected by its vegetative characteristics and diversity of plant species, which always guarantees the ecosystem’s stability against variable environmental and biological factors. biodiversity indices are measured to compare the biodiversity of different masses and estimate the changes in biodiversity over time at the mass level. the hyrcanian forests of northern iran are a legacy left from the third geological period, and today a large part of them has been destroyed in the plains due to destructive human activities. these forests have a special importance for the protection and management in the south of the caspian sea. hyrcanian boxwood (buxus hyrcana pojark.), which belongs to the buxaceae family, is the only species of boxwood in the hyrcanian forests of iran. it has unique values from various aspects, including economics, tourism, preservation of biodiversity, etc. this valuable species has been threatened by human and natural factors for a long time and its area has decreased in the country. the present research investigates the floristic-physiognomic status of boxwood habitats in cheshme bulbul, sangdeh, si-sangan, and shafarood regions.methods: in this research, the important habitats of hyrkanian boxwood were sampled from the protected area of cheshme bulbul, bandar gaz, golestan province, as the easternmost distribution area of this species in hyrkanian forests to shafarood forests in gilan province. in total, 125 sample plots of 400 m2 (20 × 20 m) were planted in the four identified areas (35, 30, 40, and 20 sample plots in bandar gaz (cheshme bulbul), frame (sangdeh), si sangan, and shafarood, respectively).