ارزیابی اثر حاشیه و تفرج بر ترکیب، غنا و تنوع گونه‌ای گیاهی مطالعه موردی: پارک جنگلی نور- مازندران

مقدمه و هدف: برای حفظ تنوع گونه‌ای، بررسی عمق، شدت و مکانیسم‌های اساسی اثرات حاشیه جنگل و اقدامات تفرجی بر بوم سازگان‌های جنگلی ضروری است. لذا این پژوهش با هدف ارزیابی تاثیر تفرج و فاصله از حاشیه توده‌های جنگلی بر ترکیب، غنا و تنوع گونه‌ای گیاهان چوبی و علفی در توده‌های پهن‌برگ جلگه‌ای جنگل‌های هیرکانی انجام شده است. مواد و روش‌ها: به‎منظور دستیابی به اهداف تعیین شده، دو تیمار شامل ناحیه ذخیره‌گاهی محصور شده (منطقه شاهد) و منطقه تفرجی، در پارک جنگلی نور استان مازندران مشخص شد. در هر تیمار پنج ترانسکت با فاصله‌ی 400 متر از هم و از حاشیه جنگل به عمق جنگل پیاده شد. در هر ترانسکت در فواصل 5- متر (بیرون توده جنگلی)، صفر متر (حاشیه جنگل)، 10، 25، 50، 100 ، 150، 200 و 300 متر، نمونه‌برداری از اشکوب‌های علفی و درختی انجام شد. در مجموع در هر تیمار 45 نقطه نمونه‎برداری در‎نظر گرفته شد. برای برداشت داده‌های پوشش درختی و درختچه‌ای، در هر نقطه دو قطعه نمونه مستطیلی شکل 200 مترمربعی (20×10 متر) عمود بر ترانسکت در سمت چپ و راست پیاده و نوع گونه‌های درختی و درختچه‌ای شناسایی و متغیرهای تعداد، قطر برابر سینه (بیش از 5 سانتی‌متر) و ارتفاع و درصد تاج پوشش اندازه‌گیری شد. برای آماربرداری گونه‌های علفی 10 قطعه نمونه یک مترمربعی (1×1 متر) به‎صورت پنج ریز قطعه‎نمونه در سمت راست و پنج ریز قطعه‎نمونه نیز در سمت چپ با فاصله یک متر از هم در هر نقطه نمونه‌برداری درنظر گرفته شد و نوع و فراوانی گونه‌های علفی ثبت شد. با استفاده از دستگاه نورسنج (مدل لیکور250) میزان نور وارده به کف جنگل در ارتفاع 1 متری بالاتر از سطح زمین هر نقطه نمونه‌برداری ثبت شد. برای ارزیابی غنا و تنوع گونه‌ای اشکوب درختی و علفی در قطعات نمونه از شاخص‌های‌ غنای گونه‌ای (تعداد کل گونه‌های موجود در هر قطعه نمونه)، روش ریرفکشن، شاخص‌های یکنواختی گونه‌ای و تنوع گونه‌ای شانون وینر استفاده شد. همچنین از روش she برای تعیین سهم غنا و یکنواختی گونه‎ای در اندازه‎گیری تنوع گونه‎ای استفاده شد. پس از محاسبه شاخص‌های تنوع گونه‌ای، از آنالیز glm و آزمون توگی برای مقایسه میانگین‌ها بین تیمارها استفاده شد. شاخص‌های mei (magnitude of edge influence) اندازه‌ی یک متغیر را در حاشیه و داخل جنگل نشان می‌دهد و شاخص dei (distance of edge influece) معادل فاصله‌هایی است که در آن فواصل مقدار یک متغیر تفاوت معنی‌داری را با فواصل دیگر دارد، که برای هر یک از متغیرهای وابسته محاسبه شد. همچنین برای محاسبه‌ی dei، آزمون تصادفی (randomization test of edge influence) rtei مورد استفاده قرار گرفت. به‎منظور انجام کلیه محاسبات و مقایسه‌های آماری، نرم‎افزار  rنسخه 4,3,1 مورد استفاده قرار گرفت. یافته‌‌ها: نتایج نشان داد که میزان نور در فواصل نزدیک به حاشیه در مناطق مورد مطالعه بیشتر از داخل و عمق جنگل است و حاشیه تاثیر مثبتی بر میزان نور داشته است. با توجه به نتایج روش ریرفکشن و هپوشانی فواصل اطمینان منحنی‌های مربوط به مناطق مورد مطالعه، از لحاظ غنای گونه‌ای بین مناطق شاهد و تفرجی تمایزی مشاهده نشد، ولی به‎علت عدم همپوشانی نمودارهای اشکوب درختی، منطقه تفرجی دارای بیشترین غنای گونه‌ای و منطقه شاهد دارای کمترین غنای گونه‌ای درختی است. مقدار شاخص dei برای نور در منطقه تفرجی برابر با 5-، 0، 10 و 50 و در منطقه شاهد برابر با 5- و 0 است. تعداد در هکتار در فواصل 10 تا 150 متر و حجم و سطح مقطع در هکتار در فاصله 10 متر از حاشیه در منطقه شاهد بیشتر از منطقه تفرجی است. به‎طور کلی حاشیه تاثیر مثبتی بر شاخص‌های تنوع گونه‌ای علفی و درختی داشته است. نتایج مقایسه منطقه شاهد و منطقه تفرجی از لحاظ شاخص‌های تنوع گونه‌ای نشان داد که میانگین غنا و تنوع گونه‌ای اشکوب علفی در فواصل 10 تا 300 متر در منطقه تفرجی بیشتر از شاهد است. در اشکوب درختی، فواصل 10 تا 200 متر منطقه شاهد دارای غنای گونه‌ای بیشتری در مقایسه با منطقه تفرجی است. در منطقه تفرجی مقدار dei برای شاخص یکنواختی گونه‌ای علفی برابر با 10 متر است و در منطقه شاهد مقدار شاخص dei برای غنای گونه‌ای علفی 5- متر، برای یکنواختی گونه‌ای برابر با 0 و برای تنوع گونه‌ای اشکوب علفی 5- و 0 است. نتیجه‌گیری: در نهایت با توجه به نتایج به‎دست آمده در این تحقیق، حاشیه و تفرج دو عامل تاثیرگذار بر مشخصه‌های ساختاری (تعداد در هکتار، سطح مقطع و حجم در هکتار) و تنوع گونه‌ای در مناطق مورد مطالعه در نظر گرفته شده‌اند. بنابراین حاشیه جنگل بخش مهمی از ساختار چشم‌انداز جنگلی محسوب می‌شود و می‌تواند تاثیر معنی‎داری بر ساختار، کارکرد و تنوع گونه‌ای بوم‎سازگان‌های جنگلی داشته باشد. با در نظر گرفتن صنعت گردشگری و تفرج به‎عنوان یکی از بزرگ‌ترین صنعت‌ها در جهان و با توجه به اهمیت روز‎افزون آن، درک و گسترش دانش و آگاهی در زمینه چگونگی و شدت تاثیر فعالیت‌های تفرجی و حاشیه ایجاد شده (ناشی از احداث جاده‌های دسترسی) بر متغیرهای مختلف و تعیین فاصله موثر از حاشیه به‎منظور مدیریت بهتر، پایش اثرات و حفظ تنوع زیستی پوشش گیاهی مناطق مجاور ضروری است. 

evaluation of edge effects and recreation on plant composition and species richness and diversity (case study: the noor forest park- mazandaran province)

background: it is essential to investigate the depth, strength, and main mechanisms of edge effects and recreational activities to preserve species diversity in forest ecosystems. this study aimed to evaluate edge effects and recreation on woody and herb species composition, richness, and diversity in hyrcanian broad-leaved forests.methods: two treatments (control and recreational regions) were determined in the noor forest park, mazandaran province, to achieve research objectives. five transects from the edge to the forest interior were established in each region. measurements of herb and tree layers were collected at -5 (out of the forest stand), 0 (forest edge), 25, 50, 100, 150, 200, and 300 m along each transect. in total, 45 sample points were assigned to each treatment. to collect data on tree and shrub canopy cover, two rectangular sample plots of 200 m2 (20 × 10 m) were laid out perpendicular to the transect on the left and right sides at each point. the count, diameter at breast height (> 5 cm), height, and canopy cover percentage were the variables measured in the identified tree and shrub species. for sampling herbaceous species, 10 one-m2 (1×1 m) subplots, with five subplots on each of the right and left sides spaced one m apart, were determined at each sampling point. the type and abundance of herbaceous species were recorded. using a light sensor device (model lycor 250), the amount of light entering the forest floor at a height of > 1 m above the ground surface was recorded at each sampling point. the species richness and diversity of tree and herbaceous strata in the sample plots were evaluated using the total number of species present in each sample plot, the rarefaction method, shannon-wiener species evenness, and species diversity indices. the she method was used to determine the contribution of species richness and evenness to the measurement of species diversity. after calculating species diversity indices, glm analysis and the tukey test were used to compare means between treatments. the magnitude of edge influence (mei) and dei for all were calculated for species diversity indices and environmental variables. dei for each variable was calculated using the randomization test of edge influence (rtei). data were analyzed with r software version 4.3.1.results: the light near the edge was more than the interior in the study areas, and the edge positively affected the amount of light. based on the results of the rarefaction method and overlap of confidence intervals of the curves related to the study areas, no species richness differentiation was observed between the control and recreational areas. however, the non-overlap of the tree diagrams reveals the highest and the lowest tree species richness in the recreational and control areas, respectively. dei values of light were -5, 0, 10, and 50 m in the control forest and -5 and 0 in the recreational area.