تاثیر کوتاه مدت آتش ‌سوزی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و پوشش گیاهی گززارهای تالاب قره قشلاق، استان آذربایجان شرقی

مقدمه و هدف: آتش‌ سوزی از مهم ترین عوامل بوم‌شناختی است که می‌تواند عملکرد بوم‌سازگان های طبیعی را تغییر دهد. آتش یکی از مهمترین وقایع طبیعی است که بوم‌سازگان های جنگلی را تهدید می کند. شدت و فراوانی آتش‌سوزی‌های جنگلی به دلیل افزایش جمعیت در مناطق آسیب‌پذیر و اثرات تغییرات آب و هوایی جهانی، روزانه در حال افزایش است. این عامل علاوه بر اینکه باعث تلفات جانی و مالی می‌شود، تهدید بزرگی برای شرایط متعادل اکولوژیکی پوشش های گیاهی و حفاظت از محیط زیست است. هر ساله هزاران آتش سوزی در اراضی طبیعی در سراسر جهان فاجعه‎هایی را به‎وجود می‎آورد که قابل اندازه‎گیری و توصیف نیستند. این موضوع برای سال‌ها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این پژوهش، با توجه به اهمیت حفاظت و توجه بیش‌ازپیش به تالاب‎ها و خدمات این بوم‌سازگان در زمینۀ تداوم حیات بشر و تنوع بالایی از گونه‎های گیاهی، بررسی حریق رخ داده در سال 1400، شرایط ایجاد آن و تاثیر آن بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق بناب در آذربایجان شرقی مهم‎ترین هدف این پژوهش را شامل می‎شود. مواد و روش‌ها: به‎منظور بررسی تاثیر آتش‎سوزی بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق، محدوده ای در حدود چهار هکتار از تالاب که در تاریخ 16 فروردین 1400 و به تعداد دو مرتبه و در دو بازۀ زمانی مختلف (ساعت 15:30 و 19:30) مورد حریق قرار گرفته بود به‎عنوان منطقۀ سوخته انتخاب شد. به‎علاوه، منطقه‎ای در مجاورت این منطقه با وسعت مشابه و با رعایت فاصله مناسب از منطقۀ سوخته به‎عنوان منطقۀ شاهد (نسوخته) انتخاب شد. برای نمونه‎برداری پوشش گیاهی از یک خط نمونه در طول این مناطق استفاده شد. با در نظر گرفتن اینکه پوشش گیاهی به‎صورت انبوه گز (sp. tamarix) است در هر منطقه (آتش‎سوزی شده و شاهد) برای ثبت مشخصات ارتفاع درختچه‎ها، قطر یقه و قطر برابرسینه پایه اصلی جست گروه، قطر کوچک و بزرگ تاج، تعداد جست‎های ‏جست گروه، سالم بودن یا نبودن و وجود آفت از 40 قطعه‎نمونه مستطیلی شکل (در مجموع 80 قطعه‌نمونه) به مساحت تقریبی 10 مترمربع (5×2 متری) با فاصلۀ 20 متری از هم استفاده شد. برای اندازه‎گیری درصد پوشش علفی نیز از یک قطعه‌نمونه یک مترمربعی در مرکز قطعات نمونه استفاده شد. همچنین به‎منظور اندازه‎گیری ویژگی‎های فیزیکوشیمیایی خاک مانند اسیدیته، هدایت الکتریکی، کربن آلی، درصد آهک، درصد رس، سیلت و شن، پتاسیم قابل جذب و فسفر قابل جذب در هر منطقه پنج قطعه‌نمونه به‌صورت تصادفی انتخاب و از مرکز آن یک نمونه خاک از عمق صفر تا 10 سانتی‎متری برداشت شد. به‎منظور تجزیه‎وتحلیل‎های آماری پس از بررسی نرمال بودن پراکنش داده‎ها با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، مقایسه بین میانگین مشخصات کمی پوشش گیاهی و ویژگی‎های خاکشناسی در دو منطقۀ سوخته و شاهد از آزمون های من ویتنی و t مستقل استفاده شد. همچنین برای بررسی مهم‎ترین ویژگی‎های پوشش گیاهی و خاک در اثر وقوع حریق، از تجزیه مولفه های اصلی استفاده شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد میانگین قطر یقه پایه ها در منطقه سوخته (4/41 سانتی‎متر) در سطح اطمینان 99 درصد به‎طور معنی‎داری بیشتر از منطقه شاهد (3/17 سانتی‎متر) است. در منطقۀ شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ویژگی های قطر برابرسینه (1/64 در برابر 1/24 سانتی‎متر) و تعداد جست (20/05 در برابر 14/76) در سطح اطمینان 95 درصد تفاوت معنی‎داری وجود دارد. همچنین در منطقۀ شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ارتفاع درخت (1/96 در برابر 1/36 متر)، سلامت جست (سالم بودن تمامی پایه‎ها در برابر سوخته بودن تمامی جست‎ها) و درصد پوشش علفی (70/19 در برابر 50/28 درصد) در سطح اطمینان 99 درصد تفاوت معنی‎داری مشاهده شد. همچنین بررسی ویژگی‎های خاک‎شناسی نشان داد پس از حدود یک سال از وقوع حریق در دو منطقۀ سوخته و شاهد بین ویژگی‎های اسیدیته (7/12 در برابر 6/73) و شن (27/10 در برابر 22/90 درصد) تفاوت معنی‎دار در سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد. همچنین تفاوت معنی‎داری در سطح اطمینان 99 درصد بین ویژگی‎های کربن آلی (2/86 در برابر 1/71 درصد)، فسفر (71/63 در برابر 34/28 میلی‎گرم در کیلوگرم) و پتاسیم (921/40 در برابر 606/60 میلی‎گرم در کیلوگرم) در این دو منطقه مشاهده شد. نتایج تجزیه مولفه‎های اصلی نیز نشان داد آتش‎سوزی بر روی شاخص‎های کربن آلی، فسفر و پتاسیم در دسترس و از بین ویژگی‎های پوشش گیاهی بر قطر برابرسینه، قطر یقه، ارتفاع درخت، قطر بزرگ و کوچک تاج با بار عاملی بیشتر از 0/8 بیشترین تاثیر را داشته است. نتیجه‌گیری کلی: پژوهش حاضر نشان داد که خصوصیات کمی پایه‎های موجود در تالاب در بخش سوخته تحت تاثیر قرار گرفته و تغییراتی در ویژگی‎های پوشش گیاهی و خاک‎شناسی وقوع یافته است، به‎طوری‎که همۀ ویژگی‎های خاک‎شناسی در منطقۀ سوخته در مقایسه با منطقۀ شاهد افزایش معنی‎داری داشتند. در مقابل به غیر از عامل قطر یقه، دیگر ویژگی‎های پوشش گیاهی در منطقۀ سوخته به‎طور معنی‎داری کاهش پیدا کرده‎اند. بنابراین، مدیریت مناسب و حفاظت از چنین اراضی پس از آتش‎سوزی به ‎منظور احیای توان و پتانسیل بوم‌سازگان برای تضمین ادامه حیات و پایداری کاملاً ضروری است. از این‎رو، پیشنهاد می‎شود اثرهای بلندمدت آتش‎سوزی بر تغییرات پوشش گیاهی مورد بررسی قرار گرفته و با قرق چنین بوم‎سازگانی و اجرای عملیات احیایی، به فرآیند بازسازی منطقه سرعت داده شود.

short-term effects of fire on soil physicochemical properties and the vegetation cover of tamarix sp. stands in qara gheshlagh bonab lagoon, east azarbaijan province

background: fire is one of the most significant ecological elements that can alter the functioning of natural ecosystems, as well as one of the most significant natural disasters that endangers the ecosystem of forests. the intensity and frequency of forest fires are increasing daily due to the consequences of global climate change and population growth in sensitive areas. this factor not only damages individuals and property but also poses a serious risk to environmental preservation and the well-balanced ecological conditions of vegetation. worldwide, thousands of fires in natural areas result in unquantifiable and unfathomable calamities each year. for many years, this problem has been the subject of investigation. the investigation of the fire that occurred in 2021, the conditions of its creation, and its effect on the soil and vegetation characteristics of the qara qeshlaq lagoon are the most important goals of this research.methods: an area of approximately four hectares of the qara gheshlagh lagoon was burned twice on april 16, 2021, in two different time frames (hours) at 15:30 and 19:30. this area was chosen to investigate the effect of fire on the geological characteristics and vegetation of the wetland. furthermore, a control area (unburned) was chosen to be close by, of the same size and at the appropriate distance from the burned region. the vegetation was sampled along a transect that ran along these regions. given that the vegetation in both the burned and control areas is densely covered by tamarix, 40 rectangular sample plots (a total of 80) with an approximate area of 10 m2 (5 ×2 m) and a distance of 20 m from each other were used to record the height, collar diameter, dbh, small and large diameters of the crown, the number of sprouts, and stem health traits. the percentage of grass cover was determined using a 1-m2 sample plot in the center of the sample plots. additionally, five randomly selected sample plots were used from the center to measure the soil physicochemical characteristics, including its acidity, electrical conductivity, organic carbon, percentage of lime, percentages of clay, silt, and sand, and absorbable potassium and phosphorus.