الگوی اسکان موقت مبتنی بر روش نظریۀ زمینه‌ای (مطالعۀ موردی: شهر سرپل ذهاب پس از زلزلۀ 1396)

زلزله‌های شدید همواره با آسیب به بخش مسکونی، زندگی مردم را مختل می‌کنند. در فرایند اسکان پس از سانحه، پس از مرحلۀ اسکان اضطراری در هفته‌های نخست تا زمان اسکان دائم به‌طور معمول یک تا دو سال طول می‌کشد که لازم است برای بازگشت آنها به زندگی عادی، اسکان موقت تامین شود. این دوره با وجود نقش موثر در روند بازتوانی جامعه، در تجارب گذشته اغلب ساده انگاشته شده و به‌ویژه در سوانح شهری با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی همراه بوده است. هدف مقالۀ حاضر، معرفی الگوی اسکان موقت از طریق شناسایی ابعاد تشکیل‌دهنده و عوامل تاثیرگذار بر آن، با نگاهی جامع و سیستمی است. بدین منظور با رویکرد اکتشافی و روش کیفی نظریۀ زمینه‌ای، همزمان طی یک سال و نیم از زلزلۀ آبان 1396 به مطالعۀ فرایند اسکان موقت در شهر سرپل ‌ذهاب پرداخته شد. داده‌های پژوهش از طریق مشاهدۀ مشارکتی و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختارمند با 78 نفر از افراد مهم شامل مسئولان، خبرگان، مردم و مطلعان محلی گردآوری شد. نمونه‌گیری به‌صورت نظری و هدفمند تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت و داده‌ها توسط نرم‌افزار مکس‌کیودای در سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و گزینشی تحلیل شد و با استخراج 33 مقولۀ محوری و انتخاب مقولۀ هستۀ «سکونتگاه انتقالی»، الگوی نهایی ارائه شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که موضوع اسکان موقت پس از سانحه، موضوعی سهل و ممتنع است که برخلاف تصور غالب، پیچیدگی‌های فراوانی دارد. چالش اصلی «اسکان موقت» با تعریف روشن آن مرتبط است. کاربرد واژۀ «اسکان» موضوع را در بعد کالبدی محدود کرده است. در این دوره به بازتوانی روانی، اجتماعی و اقتصادی آسیب‌دیدگان کمتر پرداخته می‌شود و واژۀ «موقت» نیز سبب کم‌اهمیت انگاشتن آن شده است. از این‌رو الگوی «سکونتگاه انتقالی» می‌کوشد با تبیین اجزای اسکان موقت و دستۀ عوامل موثر بر آن، به شناخت بهتر آن یاری رساند. از منظر سیستمی فرایند اسکان موقت متشکل از ابعاد «سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت سکونتگاه موقت، طراحی و اجرای مسکن موقت، ساماندهی و برچیدن» است که از سه دسته عوامل «شرایط سانحه»، «ویژگی‌های بستر» و «سیستم‌های مداخله‌گر» مانند «فرهنگ ایمنی، سیستم مدیریت بحران، فرایند اسکان اضطراری تا دائم، خیرین، بیمه، رسانه‌ها و فشارهای اقتصادی و سیاسی» تاثیر می‌پذیرد. براساس نتایج پژوهش، اساسی‌ترین راهکارها برای ارتقای برنامه‌های آتی، اتخاذ رویکرد جامع و فرایندی به اسکان پس از سانحه (از اسکان اضطراری تا دائم) و برنامه‌ریزی در مرحلۀ آمادگی است که می‌تواند به بازتوانی و افزایش تاب‌آوری جامعه انجامد.

Temporary Housing Model Based On Grounded Theory Method; ‎Case Study: the City Of Sarpole Zahab after the November 2017 ‎Earthquake

Severe earthquakes always disrupt people’s lives by damaging the residential sector. In the ‎process of disaster resettlement, after the emergency shelter phase in the first weeks until ‎permanent housing usually takes one to two years, temporary housing is needed to resettle ‎people and return them to normal life. Despite the effective role this period has played in the ‎process of community recovery, in past experiences especially urban disasters, have often been ‎neglected and accompanied by economic, social, and environmental challenges.‎ The purpose of the paper is to present a model of temporary housing through a ‎comprehensive and systematic view of the constituent dimensions and its influencing factors. ‎For this purpose, with the exploratory approach and the qualitative method of the Grounded ‎Theory, the temporary housing process in Sarpole zahab was studied simultaneously during the ‎year and a half of the November 2017 earthquake. Research data were collected through ‎participatory observation and indepth semistructured interviews with 78 key informants ‎including officials, experts, local informants and people. Theoretical and purposeful sampling ‎continued until theoretical saturation and data were analyzed by MaxQDA software in three ‎stages of open, axial and selective coding, extracting 33 axial issues and selecting the core issue ‎as "Transitional settlement”, the final model is presented‏.‏ The findings of the study indicate that the topic of post disaster temporary housing is an easy ‎and hard issue that, despite the prevailing assumption, has many complexities. The main ‎challenge of "temporary housing" is related to its clear definition. The use of the word ‎‎"housing" restricts the subject to the physical dimension, during the period the psychological, ‎social and economic recovery of the affected is less addressed and the term "temporary" makes ‎it less attentioned.‎ ‎ Therefore, the model of "transitional housing" seeks to better understand it by explaining ‎the components of temporary housing and the factors affecting it. From a systemic perspective, ‎the temporary accommodation process consists of the dimensions of "policy, planning and ‎management of transitional settlement, designing and implementing temporary housing, and ‎dismantling" that affected by three categories of "disaster conditions", "context characteristics" ‎and "Intervenning systems" such as "safety culture, crisis management system, emergency and ‎permanent housing, donors, insurance, media and economic and political pressures". According ‎to the results, the most fundamental strategies to improve future programs are to adopt a holistic ‎and processbased approach transitional resettlement (from emergency to permanent) and pre‎disaster planning in preparation phase that can enhance recovery and resilience of the ‎community.‎