تطور مفهوم «اسلام» بر اساس روابط آن با دیگر ادیان: تحلیل نظریه ژاک واردنبرگ

خاستگاه و مصادر ادیان، مخصوصاً دین اسلام، از مباحث مهمی است که خاورشناسان در خلال مطالعات ادیانی‌شان به آن پرداخته‌اند. مطالعه تاریخ دین اسلام هم‌زمان با نهضت ترجمه متون اسلامی در سده سیزده و چهارده میلادی، توجه اروپاییان را برانگیخت، اما توجه جدی به این جنبه از دین‌پژوهی در غرب به اوایل قرن نوزدهم باز می‌گردد که هم‌زمان با رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. نوشته حاضر ترجمه و تحلیل مقاله «تقسیم‌بندی دوره‌ای صدر اسلام بر اساس روابط آن با دیگر ادیان»[i] تالیف دین‌پژوه هلندی، ژاک واردنبرگ، است که تاریخ صدر اسلام و روند گسترش جنبش مذهبی جدید در جریان تعاملات پی‌درپی با اقلیت‌های مذهبی موجود در آن دوران را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که اسلام در فرآیند ارتباطاتش، تحول و تغییری مفهومی از «تزکیه مذهبی» به «جنبش اصلاحی» و در نهایت تبدیل آن به دین مستقل را تجربه کرده است.

The Evolution of the Concept of Islam Based on Its Relations with Other Religions: An Analysis of Jacques Waardenburg’s Theory

The origin of religions, especially Islam, is one of the important topics that orientalists have addressed during their religious studies. The study of the history of Islam at the same time as the translation of Islamic texts in the thirteenth and fourteenth centuries attracted the attention of Europeans, but serious attention to this aspect of theology in the West dates back to the early nineteenth century, which coincided with historical criticism of religious texts. The present paper is a translation and analysis of the article The Periodic Division of Early Islam Based on Its Relations with Other Religions by Dutch theologian Jacques Waardenburg, which examines the history of early Islam and the development of a new religious movement during its ongoing interactions with existing religious minorities at the time, and concluded that Islam, in its communication process, experienced a conceptual transformation from religious edification to reform movement and ultimately changed into an independent religion.