جستجوی امر ناموجود مقدمه‌ای بر دلایل فقدان نظریه و نظام نقد ادبی در ایران

از نخستین سال های ورود مظاهر مدرن به ایران، نظریه ها و شیوه های نقد متون، یکی پس از دیگری از طریق ترجمه از فرهنگ غربی به فضای علمی و ادبی ما راه یافتند؛ اما گروهی از محققان می‌کوشند بگویند که اولاً در سنت ادبی کهن ما آنچه که امروزه نظریه و نقد نامیده می‌شود، وجود دارد و بدون پشتوانه نظری امکان آفرینش آثار درخشان ادبی به زبان فارسی نیست؛ و در ثانی، نظائر آنچه را اندیشمندان غربی می گویند متفکران ما سده ها پیش گفته‌اند. از دیدگاه ما در سنت ادبی ایرانی امکان شکل گیری نظریه و نظام نقد ادبی نبود؛ زیرا این دو پدیده، محصول مستقیم دوران مدرنیته، برخورد علمی انسان عصر جدید با همه مظاهر هستی و نتیجه تفکیک عالم «خلاقه ادبی» از «علم ادبیات» است. آفرینش ادبی نیز با منطقی متمایز از منطق علم ادبی صورت می گیرد و منوط به وجود نظریه و نظام نقد ادبی نیست. اگرچه تفکر نقادانه در الهیات، کلام و فلسفه در عصر زرین تمدن اسلامی در ایران وجود داشت، ولی به دلیل زیست حاشیه ای ادبیات از قدرت سیاسی، این تفکر به فضای ادبی ما راه پیدا نکرد. استبداد سیاسی نیز، چنانکه به خطا پنداشته می شود، نقش تعیین کننده ای در فقدان نظریه و نظام نقد نداشت. در مقابل، باور به منشا الهی و متافیزیکی شعر و هنر ادبی، راه را بر نقادی ادبی تا حد زیادی می بست. در این نوشتار مساله فقدان نظریه و نظام نقد ادبی در ایران را با طرح هفت دلیل عمده بررسی کرده‌ایم.

An Introductory Study of the Causes of the Absence of Literary Theory and Literary Criticism in Iran

Since the advent of modernity in Iran, our encounter with ancient Persian literature has changed. Theories and methods of criticism, through translations from western sources entered our scientific and literary space and led to a range of reactions from pure submission to confrontation between literary scholars. A group of scholars assert that what is nowadays known in Western literature as literary theory and criticism existed in our ancient literary tradition, and that without theoretical support, it was not possible to create literary works in Persian. Therefore, what Western thinkers put forward has already been expressed by our thinkers centuries ago. The present article aims to question and criticize this approach. It argues that the possibility of the formation of the theory and system of literary criticism did not exist because these phenomena are the direct products of modernity, the scientific encounter of modern man with all manifestations of existence, and the outcome of the separation of “literary creativity” from the “science of literature.” The critical thinking developing in the Islamic world in the fields of religion, rhetoric and philosophy never penetrated literature, as literature did not receive serious attention from political authorities. Moreover, many Iranian poets disapproved of rationality and took poetry to be rooted in divine inspiration, thus making literary criticism impossible. This article presents seven reasons for the absence of literary theory and criticism in Iran.