کاربردها، گونه‌ها و تحولات یک عامل ربط (هِن) در گویش قدیم شیرازی

اشعار بازمانده از گویش قدیم شیراز یکی از ارزشمندترین مجموعه های گویش های کهن ایرانی است که هنوز ابهامات واژگانی، دستوری و معنایی فراوانی دارد. یکی از کلمات مبهم این گویش که با تفاوت های بنیادین معنایی و کاربردی در گویش هروی کهن نیز به کار رفته، فعل «هن» است. این کلمه در فر‌هنگ­های قدیم فارسی با قیدِ «در گویش قدیم شیراز» با معنی «است» مدخل شده‌است. در این مقاله با توجه به تفاوت­های اساسی این فعل در گویش شیرازی و هروی، تنها به کاربردهای این فعل در گویش شیرازی خواهیم پرداخت. براساس اشعار شاه‌داعی شیرازی و با اشاره به برخی از ابیات دیگر بازمانده از این گویش سعی خواهیم نمود انواع، تکواژگونه ها، کاربردها، تحولات و درنهایت صورت اصلی آن را نشان دهیم. «هن» /h-en/ در گویش شیرازی کهن به سه صورت به‌کار می­رود: 1. با h- آغازین (کامل با n): (هِن) /hen?/؛ 2. با h- آغازی (ناقص بیn): (هِه) /he/ (به‌ندرت ه /e/، مشابه فارسی گفتاری)؛ 3. بدون h- آغازین: (ِ ن) /-en?/ (به‌ندرت ن /n/). «هن» و «هه» در این گویش تنها به‌عنوان عامل (فعل) ربط به‌کار رفته­است؛ اما گونة بدون h آغازی این فعل در فرایند دستوری­شدگی تا مرحلۀ تهی شدگی کامل نیز پیش رفته‌است. درنهایت با توجه به کاربردهای دستوری و معانی این واژه، به‌عنوان یک پیشنهاد ریشه شناختی که باید دقیق تر بررسی شود، شاید بتوان «هن» را محصول تحول صیغۀ سوم­ شخص قاعده­ مند فعل h- دانست: hēd/ hed > hen.

uses, types and transformations of a copula (hen) in the old dialect of shirazi

the surviving poems from the old dialect of shiraz are one of the most valuable surviving collections from the old iranian dialects, which still contain many lexical, grammatical and semantic ambiguities. one of the ambiguous words of this dialect, which is also used in the old hervi dialect with fundamental differences in meaning and application, is “ هن ” /hen/. this word has entered in old persian dictionaries with the explanation “in the old dialect of shiraz” with the meaning “ast”. in this article, considering the basic differences of this word in shirazi and heravi dialects, we will only discuss the use of this word in shirazi dialect. based on the poems of shah dai shirazi (which is currently the most complete, available and published corpus in the old shirazi dialect) and referring to some other surviving verses from this dialect, we will try to find out the types, morphemes, uses, and developments; and finally show its original version. “hen” /h-en/ is used in three forms in the old shirazi dialect: 1. with initial h- (complete with n): ( هن ) /hen?/; 2. with initial h- (imperfect bin): ( هن ) /he/ (rarely /e/, similar to spoken persian); 3. without initial h-: (-en) /-en?/ (rarely /n/). “ هن ” and “ هن ” are only used as copula in this dialect; but the form without the initial h of this word has progressed to the stage of complete exhaustion. according to the author, “ هن ” in the old shirazi dialect can be a product of the transformation of the third person regular form of the verb ah-: hēd/hed > hen. therefore, the verb “ هن ” has changed from two aspects in comparison to the middle persian: 1. sound; 2. application.