تحلیل و طبقه‌بندی شیوه‌های تولید و تزیین سجاده های پارچه ای موجود در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

سجاده به‌عنوان یکی از منسوجات کاربردی برای اقامه‌ نماز معمولاً با استفاده از بافت یا عملیات تکمیلی همچون سوزن‌دوزی و چاپ، با طرح محرابی تهیه می‌شود. جایگاه جغرافیایی و فرهنگی نمازگزاران و البته موقعیت اجتماعی آنها از جملۀ عوامل مهمی هستند که جنس، طرح و تزیین سجاده را تحت‌‌تاثیر قرار می‌دهند. ظاهراً بایست بهبود کیفی قالیچه‌های جانمازی را متناظر با رواج تشیع در عهد صفوی جستجو کرد اما به نظر می‌رسد سجاده‌های مبتنی بر بافت تار و پودی به روش ساده یا پیچیده (پارچه)، ابداع جدیدتری باشد که بر اساس نمونه‌های موجود، سابقه‌ آن در ایران از عصر قاجار قابل بازیابی است. البته که پارچه با طرح محرابی، کارکردهای دیگری نیز دارد که مسئله‌ پژوهش حاضر به حساب نمی‌آید. هدف این پژوهش، تحلیل و طبقه‌بندی انواع سجاده‌های قاجاری است که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری شده و در قالب منسوجات دستگاهی درمقابل اقسام داری همچون قالی تعریف می‌شوند بنابراین پرسش آن است: چگونه می‌توان براساس شیوه‌های تولید و تزیین سجاده‌های پارچه‌ای محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن، نسبت به تحلیل و طبقه‌بندی آنها اقدام کرد؟ جهت انجام این مطالعه‌ تاریخی به شیوه‌ توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای، نسبت به نمونه‌گیری سیزده قطعه به شیوه‌ هدفمند اقدام شد. نتیجه نشان داد بیشتر سجاده‌های پارچه‌ای موزه‌ ویکتوریا و آلبرت لندن با استفاده از عملیات تکمیلی همچون انواع روش های سوزن‌دوزی مبتنی بر نخ‌کشی تاروپود پارچه یا پنبه‌دوزی و چاپ قلمکار تولید شده و فقط تعداد نمونه‌ معدودی با تکنیک های حین بافت اجرا شده‌اند. سجاده‌های سوزن‌دوزی به شیوه‌ نخ‌کشی تار و پود پارچه با بیشترین کمیت آماری و محدودیت رنگی (سفید)، کوچک‌ترین ابعاد را دارند و انواع پنبه‌دوزی که به لحاظ کمّی در مرتبه‌ بعدی قرار می‌گیرند، بزرگ‌ترین اندازه‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. سجاده‌های قلمکار از برخی جهات همچون ابعاد بزرگ، طبیعت‌گرایی و گستردگی رنگ‌پردازی نظیر انواع پنبه‌دوزی هستند. درباره‌ نقش پردازی سجاده‌ها، صور هندسی و گیاهی نسبت به دیگر اقسام پیشی دارد اما کتیبه‌نگاری و نقش‌مایه‌های انسانی و جمادی نیز قابل بازیابی است.

an analysis and classification of textile prayer mats in the victoria and albert museum

islamic prayer mats, on which muslims perform salah, are traditionally woven on simple vertical frames (dar) or more sophisticated handlooms (dastgah), with an iconic mihrab design that is either woven into them or added later by embroidery or printing. this study analyzes prayer mats from qajar iran and classifies them based on weaving and decoration techniques. for this purpose, it looks at those in the victoria and albert museum (v a), all of which are produced on looms (as opposed to dar woven textiles such as rugs). the research question is: how can we categorize the v a’s qajar era prayer mats according to their decoration technique? conducted as historical and descriptive analytical research, the study analyzed 13 randomly selected qajar era prayer mats from the v a’s collection. it found that the decoration on most of the mats was added after weaving — using techniques such as drawn thread work (sokme douzi), silk embroidery, cotton embroidery and woodblock printing (qalamkar) — with only a few mats having designs woven into them. technical limitations of looms for weaving the symmetrical mihrab design may have contributed to the greater popularity of embroidery and printing, which offer more technical freedom to producers. although popular across iran, the decoration techniques used for the studied mats are often considered originally isfahan handicrafts. among the v a’s prayer mats, most are decorated using drawn thread work and cotton embroidery, while cotton embroidery and block printing are the favored techniques for the larger mats, drawn thread work is more common in small sizes. all of prayer mats are entirely made of linen, silk or cotton, may have a chintz lining (if existing), with most of them featuring hems made of a type of patterned fabric, known as moharramat. regarding the motifs used, geometricm, vegetal designs and islamic inscriptioncomprise the majority; human figures and objects are also present, but to a lesser extent.