مطالعه تحلیلی و آیکونوگرافیک کهن الگوهای تزئینی نخستین کتیبه احداثی- روایی معماری اسلامی ایران، در گنبد خانه مجموعه شیخ جام

مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام در شهر تربت جام، در زمرۀ آثار فاخر معماری ایرانی، در طول زمان یکی از کانون های عمده عرفان و تصوف در شرق ایران و سرزمین خراسان بوده است. بنیان های این مجموعه با نظر ارادت یا مصلحت های مذهبی و حکومتی، در طول زمان و از سده هفتم هجری تا دوره قاجار، پیرامون حظیره شیخ احمد جام(441 تا536 ه.ق) از عارفان خراسانی قرن پنجم و ششم هجری شکل گرفته و آیینه‌ای تمام نما از هنر ایرانی-اسلامی را به نمایش گذاشته است. در میان بناهای این مجموعه، گنبدخانه به لحاظ تمرکزگرایی در ایجاد تزئینات و وجود کتیبه ای با مضمون احداثی- روایی از دوره « ملوک آل کرت هرات»، مقارن با عصر حاکمان ایلخانی، از جایگاه مطالعاتی خاصی برخوردار است که هدف نگارندگان از این پژوهش بررسی، تحلیل و تبیین جامع این کتیبه به منظور دستیابی به گاه‌نگاری معماری، شناخت بیشتر بنای گنبدخانه از نظر دوره‌های ساختمانی و تفسیر هنری الگوهای تزئینی این اثر بوده است. بر مبنای این تحقیقات، کتیبه سرتاسری گنبدخانه از معدود نگاشته های نادر و تاریخی «آل کرت» است که در مقایسه با مضامین کتیبه های هم دوره با توجه به نوع نوشتار، سلسله مراتب تاریخی، روایت گونه بودن و از نظر معناشناسی و مفهوم، نخستین کتیبه شناسایی شده احداثی در معماری اسلامی ایران با ماهیت تاریخی-روایی است. پژوهش پیش رو برای پاسخ به این سوالات صورت گرفته است :(1) متن کتیبه حاوی چه مضامین تاریخی، سیاسی، مذهبی و احداثی مهمی است؟ (2) کدام کهن الگوهای ایرانی-اسلامی در تزئین این کتیبه قابل بررسی است؟ شیوه تحقیقات در این پژوهش با رویکردی توصیفی- تحلیلی و تطبیقی علاوه بر مطالعات اسنادی و میدانی، کاربرد روش آیکونوگرافیک، به منظور بررسی کهن الگوهای آرایه‌ای به عنوان بخشی از مولفه فرهنگی و تدقیق در آفرینش‌های هنری و بهره گیری از آنالیزهای آزمایشگاهی به منظور تعیین ماهیت رنگ‌های به کار رفته در کتیبه گنبدخانه و تغییرات و تاثیرات شیمیایی در آنها بوده است. نتیجه پژوهش این واقعیت را اثبات نمود، کتیبه گنبدخانه علاوه بر کاربرد تزئینی در این بنا، شامل پیام‌های سیاسی، مذهبی، تاریخ اولیه بنیان در قالب رمزگونه و روایتی از بانیان تجدید معماری این بنا است که زمینه ها و حاشیه آن با کهن الگوهایی برگرفته از هنر ایرانی، تزئین شده است.

analytical study and archetype iconographic of the first constructive-narrative inscription of islamic architecture in iran, in the gonbadkhaneh of sheikh-e jam complex

sheikh ahmed-e jam mausoleum complex in the city of torbat-e jam (iran), one of the major works of iranianarchitecture over time has been as one of the major works of iranian architecture over time has been one of the main venues of mysticism in eastern iran and the land of khorasan. the buildings of this collection, with respect to religion and government, over time and from the seventh century a.h until the qajar era, around the tomb ofsheikh-e jam (441 – 536 a.h), one of the mysticisms of the 5th and 7 century a.h was formed and mirrors arerepresented in iranian - islamic art. among the buildings of the complex, “gonbadkhaneh’ has a special studyposition in terms of centralism in the creation of decorations and the existence of an inscription with a constructionnarrative theme from the period of the “ al-e kart kings “dynasty, comparable to the era of ilkhanid rulers. the aimof the authors of this research was to investigate, analyze and comprehensively explain this inscription in order toachieve architectural chronology, to know more about “gonbadkhaneh’ building in terms of construction periodsand artistic interpretation of the decorative patterns of this work. based on this research, “gonbadkhaneh” all-overinscription is one of the few rare and historical writings of al-e kart dynasty, which, compared to the themes of theinscriptions of the same period, is the first identified inscription of a building in the islamic architecture of iranwith a historical narrative nature. this research was done to answer these questions: (1)what important historical,political, religious and construction themes does the text of the inscription contain? (2) which iranian-islamicarchetypes can be examined in the decoration of this inscription? the research methods in this paper is descriptiveanalyticaland comparative approach, in addition to documentary and field studies, the use of iconographic method,and includes the use of laboratory analysis. the result of the research proved the fact that “gonbadkhaneh”inscription, in addition to its decorative use in this building, includes political and religious messages, the earlyhistory of the foundation in the form of code and a narrative of the founders of the architectural renewal of this building. it was also proved that its grounds and borders are decorated with archetypes taken from iranian art.