تحول فردیت خطاطی: اشکال تاریخیِ حضور خطاط در اثرش

فردیت، در اینجا در ابتدایی‌ترین و بی‌واسطه‌ترین معنایش، یعنی نحوۀ حضور و بروز خطاط در اثرش مورد توجه قرار گرفت و از این حیث به دوره‌بندیِ اولیه‌ای در تاریخ فردیت هنری دست یافت. هر دوره در دوره‌های بعد متداخل و متداوم است و شکلی متکامل از حیث میزان بروز و حضور خطاط در اثرش را به‌خود می‌گیرد که در آن ردی از دوره‌های پیشینش را می‌توان بازشناخت. دوره اول که از قرن اول هجری آغاز می‌شود، از فرط بداهت و کمی تعداد کاتبان، تقریباً هیچ رد و نشان روشنی از خطاط در اثرش وجود ندارد. دوره دوم، که دوره ترقیمی است و از قرن سوم آغاز می‌شود، نخستین نمودهای حضور خطاط یا مالک نسخه در انجامه‌ها و ترقیمه‌ها و وقف‌نامه پیدا می‌شود. در دورۀ سوم، از قرن نهم حضور خطاط بسط یافته و نه تنها شامل کتابت و خوشنویسی اثر که شامل شعر و متن اثر، تذهیب و تحریر آن نیز می‌شود. این دوره همراه است با بسط شعر فارسی، خط نستعلیق و مرقعات. دورۀ چهارم، که همراه است با قدریافتن سیاه‌مشق به عنوان اثری تمام‌شده و مستقل در قرن یازدهم، خطاط حضوری انتزاعی در اثرش را تجربه می‌کند که در آن تا حد زیادی از محتوای متن و ضرورت‌های فنی و صنفی رها شده و سعی می‌کند تنها خودش را در اثرش با حداقل واسطه ممکن بازتاب دهد. دورۀ پنجم، که آغازی برای آن تعیین نکردیم، دوره‌ای است که در اثر نهایی، تمام فرایندهای رسیدن به یک اثر، همچون ارزشی نهایی برای هر اثری، به گونه‌ای خودآگاه نمود پیدا کرده و قدر می‌یابد. این حضور تام در اثر، از حیث معاصریت اثر و مناسبات حول هر اثر، شکل خودآگاه و متکاملی از دورۀ اول است. در این مقاله در پی یافتن پاسخی به نحوه بروز فردیت هنری (در اینجا خطاطی) در دوره‌های مختلف، با محوریت‌دادن به پنج قطعه خوشنویسی از این حیث که تحولی در نحوۀ حضور خطاط در اثرش را به شکل بارزی نمایندگی می‌کنند، با رویکرد مطالعاتی فرهنگی مورد بررسی قرار گرفتند.

The Transformation of Individuality in Islamic Calligraphy

Five calligraphy pieces, portraying five eras of individuality transformation, examined here to show different forms and levels of calligraphers’ presence in their artworks. By individuality, we have the immediate meaning of the ways, one projects him/herself in his/her work and makes it identifiable. During the first era (beginning with the 1st century AH), according to the limited numbers of scribes, and the obviousness of their presence, there is almost no trace of the calligrapher in his/her work. It is the absent presence of well-known contemporary scribes. Beginning with the 3rd century AH, the ownership statements, waqf (Islamic donation) statements, and Anjameh (colophons) contain the date and name of scribes, waqifs, and owners. This is the era of Tarqime. From 9th century AH, the era of comprehensive presence initiates by multiskilled poet-calligraphers who write their own poems in single pages gathered in Muraqqa. The next era, beginning with the upscaling of Siyah Mashqs as artistic products, from 11th century AH, represents the pure individuality of calligraphers abstracted to a great extends from the content of the folios. The last era, with no determined start date, characterized by the absolute presence of the calligrapher’s professional life in his/her work. All the process of exercising, elaborating, and finalizing incorporated in the art piece and projects the totality of artistic individuality. This era is the conscious sublation of the first era in sense of contemporality and absoluteness.