تحلیل همنواختی آرایه های تزئینی و معماری در بناهای علمی-مذهبی عهد صفویه و قاجار

بناهای مذهبی در معماری ایرانی-اسلامی علاوه بر ساختار معماری از حیث آرایه‌ها نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. اصفهان به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران‌زمین دربردارنده گونه‌های مختلفی از بناهای مذهبی به خصوص در دوره تاریخی صفویه و قاجار است مسجد-مدرسه چهارباغ و رکن‌الملک به عنوان دو نمونه شاخص از عهد صفویه و قاجار در پژوهش حاضر موردمطالعه قرار گرفته‌اند. لازم به ذکر است که هدف اصلی پژوهش پیش‌رو ضمن بازشناسی مختصر ساختار و تزئینات‌معماری بناهای مذکور، به نوعی معطوف به واکاوی تناسب کالبد بنا و آرایه‌های زینت بخش آن‌هاست. هدف مطرح شده زمینه‌ساز پاسخ به این سوال است که مهم‌ترین هنرهای‌تزئینی به‌کاررفته در دو مسجد-مدرسه‌چهارباغ و رکن‌الملک ضمن تبیین نقاط تمایز و تشابه کدام‌اند؟ این هنرها از حیث ساختار‌ظاهری، تناسب با ساختار معماری و همچنین نقش و محتوا حاوی چه مولفه‌های اصلی هستند؟ این پژوهش به لحاظ رویکرد، تطبیقی و از حیث روش، توصیفی-تحلیلی است، هم‌چنین جمع‌آوری اطلاعات به شیوه اسنادی و مشاهدات میدانی صورت پذیرفته است و اطلاعات به شیوه کیفی مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته‌اند. یافته‌های پژوهش گویای آن است که دو بنای چهارایوانی مورد‌مطالعه در این پژوهش ضمن مشابهت‌هایی که در بعد ساختار دارند، از حیث ابعاد بنا و کیفیت اجرا دارای تفاوت‌های چشمگیری هستند در بعد هنرهای وابسته به معماری بنای شاهانه چهارباغ ضمن تعدد بیشتر هنرها با دارا بودن هنرهایی همچون قلم زنی، زرگری‌سنتی، ملیله‌کاری، طلا‌اندازی بر روی گچ و غیره تمایزات قابل‌توجهی با بنای رکن‌الملک دارد. لیکن تناسب قابل‌توجهی میان آرایه‌های معماری و ساختار‌معماری هر بنا وجود دارد. همچنین در بعد نقوش و محتوا، هر دو بنا نماینده ویژگی های هنری عصر خود بوده است به گونه‌ای که در بنای چهارباغ شاهد تعدد نقوش هندسی، نقوش اسلیمی و ختایی و موتیف‌های انتزاعی با تسلط رنگ‌های سرد همچون لاجوردی و فیروزه‌ای بیشتر هستیم و در مقابل مسجد-مدرسه رکن الملک سرشار از نقوش طبیعت‌گرا، نقش انسان و رنگ‌های متنوع و غالبا گرم است.

Homogeneity analysis of decorative and architectural arrays in Safavid and Qajar buildingsCase examples: Rokan-ol-Molk and Chaharbagh schools-mosques in Isfahan

Religious buildings have a special place in the Iranian-Islamic architecture, in addition to the architectural structure in terms of arrays. Isfahan, as one of the historical cities of Iran, includes different types of religious buildings, especially in the Safavid and Qajar historical periods. The mosque-school of Chaharbagh and Rokn al-Molk have been studied as two significant examples of the Safavid and Qajar eras in the present study. It should be noted that the main goal of the present study, while briefly recognizing the structure and decoration, architecture of the mentioned buildings, is to focus on the study of the fit of the body of the building and their decorative arrays. The purpose is to answer the question that what are the most important decorative arts used in the two mosques-school, Chaharbagh and Rokn al-Molk, while explaining the points of difference and similarity? What are the main components of these arts in terms of visual structure, adaptation to architectural structure, as well as role and content? This research is comparative in terms of approach and descriptive-analytical in terms of method. Also, data collection has been done by documentary method and field observations and the information has been qualitatively analyzed. The findings of the present study indicate that the two quadrangular buildings studied in this study, while having similarities in the structural dimension, have significant differences in terms of building dimensions and performance quality. Arts with arts such as engraving, traditional goldsmithing, tapestry, gilding on plaster, etc. have significant differences with the building of Rokn al-Molk. But there is a remarkable fit between the architectural arrays and the architectural structure of each building. Also, in terms of motifs and content, both buildings have represented the artistic features of their time, so that in Chaharbagh building, we see the multiplicity of geometric motifs, Islamic and Khatai motifs and abstract motifs with cold colors such as azure and turquoise. There are more of us, and in front of the mosque-school, Rokan al-Mulk is full of naturalistic motifs, human roles and various and predominantly warm colors.