تحلیل ریخت و تزیین در کوزه قلیان‌های عصر صفوی

پیامد اختراع قلیان در دوره صفوی، نمونه های فوق العاده‌ زیبا و متنوعی از کوزه قلیان‌ در این عهد ساخته شد که باتوجه به نمونه های برجای مانده، همچون سایر نمونه های سفالی این دوره بی بدیل هستند. تحقیق حاضر به بررسی، طبقه بندی و تحلیل فرم و نقوش تزیینی بیست نمونه شاخص از کوزه قلیان‌های صفوی پرداخته و در ادامه با مقایسه با برخی نمونه های مشابه چینی (البته با کاربرد متفاوت از کوزه قلیان)، به تاثیرات احتمالی هنر سفالگری کشور چین بر آنها می پردازد. در همین راستا پرسش کلی و محوری قابل طرح عبارت از این است که؛ انواع فرمهای کوزه قلیانهای چینی عهد صفوی و نیز انواع نقوش و مضامین تزیینی روی آنها چیست و دارای چه ویژگی‌های می باشد؟ اهمیت این پژوهش نیز در کمک نتایج آن به شناخت منابع احتمالی الهام بخش در شکل دهی فرم و انتخاب نقوش تزیینی روی این کوزه قلیانها است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده و شیوه‌ی گردآوری اطلاعات بصورت اسنادی و کتابخانه‌ای است. بر اساس یافته های تحقیق، کوزه قلیان‌های عهد صفوی به اشکال متفاوت و اغلب به فرم گلابی با الهام از ظروف «کَندی» ساخته و در ادامه با اعمال تغییراتی جزئی در فرمهای بومی همچون صُراحی و تفدان تداوم یافته است. همچنین کوزه قلیان های مزبور در ابتدا با نقوش هنری چینی تزیین می‌شده اما در ادامه نقوش گیاهی، اسلیمی، حیوانی (اغلب پرندگان) و به ندرت انسانی ایرانی جایگزین آنها شده است.

Analysis of Form and Decoration of the Safavid Hookah Bases

Abstract:With the invention of hookah, under the influence of the Iranian art, which were getting adorned the practical and everyday objects, the hookahs were also gotten to be decorated. Among the various components of the hookah, the base is of particular importance, as the type of hookah is determined by its base. Thus, it was important that the base of hookah to be designed, made, and decorated in such a way to accomplish both the aims of practical use and aesthetic function. Since the advent of the hookah dates back to the Safavid era, there remain tremendous varieties of hookah bottles from this age that are regarded as unmatched as pottery of the period. The present study investigated and classified the shape and ornamental patterns of twenty indigenous hookah pot specimens of this period. They were then compared with some similar Chinese samples (with a different application of hookah pot) to address the possible effects of Chinese pottery art on the selected Iranian artifacts. To this end, the scope of the study concerned on recognition the different forms of Chinese pots in Safavid era, types of motifs and decorative themes on them, as well as their characteristics. The results of the research would contribute to the identification of possible sources of inspiration in shaping and selecting decorative patterns on the Safavid hookah pots. This is a descriptiveanalytical research, and data were collected using the documentary and library methods. Findings suggested that Safavid hookah bases were made in various forms, often in the form of pear fruit, inspired by “candy” dishes. They mostly had vegetal, arabesque, animal (often bird) and rarely human patterns in blue decorated on a white background. Moreover, Kerman was the most important center to produce this form.