کاربست بینامتنیت در فهم امثال نهج‌البلاغه

بینامتنیت روشی جهت فهم دقیق تر متون است که به بررسی روابط بین متن ها می پردازد و بر آن است که بیان کند هر متن و گوینده ای متاثر از دیگر متون و گویندگان سابق یا هم زمان، بوده و آگاهانه یا ناخودآگاه از کلام و اندیشه ی آنها بهره مند گشته است. امام علی (ع) در نهج البلاغه، گاهی واژگان و عباراتی از متون قبلی (اعم از قرآن، احادیث نبوی (ص)، امثال و اشعار عربی) را در خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار خویش وارد ساخته و در برخی موارد با الهام از مفاهیم و آموزه هایشان، محتوا و مضامین را در کلام خویش تداعی می سازد. با بهره گیری از روش فوق و به جهت فهم دقیق تر سخن امام (ع) ناچاریم که روابط بین سخن امام (ع) و این متن ها را تشخیص دهیم. در نهج البلاغه حدود 220 ضرب المثل آمده که امام (ع)، تعداد معدودی از آنها را از دیگران اخذ و نقل کرده است. در این مقاله برآنیم تا برخی از این نوع ضرب المثل ها را از منظر روابط بینامتنی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که اولاً بینامتنیت امثال عربی در نهج البلاغه از کدام نوع است؟ و ثانیاً کاربرد این روش برای فهم حدیثِ امام (ع) چه تاثیری دارد؟ بر این اساس ابتدا با روش توصیفی تحلیلی تمامی ضرب المثل هایی که امام (ع)، گوینده ی نخستینِ آن نبوده را استخراج و بعد با بررسی پیشینه و معنای آن مَثَل، ارتباط آن را با کلام امام (ع) تشخیص می دهیم. بینامتنیت به سه گونه ی نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلی تقسیم می شود. از ثمرات بهره گیری از بینامتنیت تشخیص نوع ارتباط سخن معصوم (ع) با مَثَلِ مشهورِ عربی است و عملیات بینامتنی در این پژوهش نشان می دهد که بیشترین شکل بینامتنیِ امثال در نهج البلاغه، بینامتنیت لفظی از نوع نفی متوازی است که امام (ع) اصلِ الفاظ مَثَل را در سخن خود آورده، ولی بین معنای مد نظر گوینده ی اصلی با سخن خویش نوعی سازش برقرار کرده است.