گفتمان عقل‌گرایی و نص‌گرایی در قرن چهارم و نقش آن در تنوع فهم حدیث با تاکید بر روایات اعتقادی شیعه

«فهم حدیث» از جایگاه والایی نزد دانشمندان شیعه برخوردار است با این وجود، فهم‌های اندیشمندان حدیثی شیعه در مواجهه با احادیث ازجمله احادیث اعتقادی متفاوت است. برخی از اختلاف فهم‌ها مربوط به مفسر حدیثی است که اختلاف در سطح درک افراد، اختلاف در گرایش‌ها و اختلاف در مبانی و رویکردها را می‌توان از این عوامل دانست. آنچه به نظر مهم می‌آید اختلاف در اصول و مبانی و مواجهه عالمان شیعی با متون روایی است که نقش بسزایی در تنوع فهم احادیث ایفا می‌کند. از میان این رویکردها، گفتمان نص‌گرایی و عقل‌گرایی عالمان قرن چهارم مانند شیخ صدوق و شیخ مفید در مواجهه با روایات اعتقادی است. بدیهی است نوع نگاه صاحبان این دو رویکرد، نتایج متفاوتی از احادیث اعتقادی به دنبال خواهد داشت؛ چراکه نتیجه رویکرد نص‌گرایی، توقف در فهم متن برخی احادیث اعتقادی و نتیجه رویکرد عقل‌گرایی در حدیث بسط معارف اعتقادی و سنجش آن بر اساس عقل خواهد بود. نوشتار حاضر بعد از مفهوم‌شناسی فهم، عقل‌گرایی و نص‌گرایی با روش مطالعه توالی تاریخی و تحلیلی به بررسی تمایزات نص‌گرایان و عقل‌گرایان در شاخصه‌هایی مانند: انگاره و نوع نگاه آنان به پذیرش احادیث و همچنین عقل‌گریزی یا اجتهاد در احادیث اعتقادی که باعث فهم‌های گوناگون در احادیث مربوط به مسائلی چون سهوالنبی، افعال بندگان و خلقت ارواحقبل از اجسام شده است، می‌پردازد.

the discourse of rationalism and textualism in the 4th century and its role in the variety of understanding hadith with a focus on shia religious narratives

understanding hadith’ enjoys a high ranking position among shia scholars; however, shia hadith thinkers’ understanding of the hadiths including religious hadiths is different. some of the differences in understanding stems from hadith interpreters due to their diversity in their level of understanding people, their tendencies, the principles, and attitudes. what seems to bear significance is the difference in principles and foundations and the encounter of shia scholars with narrative texts, which plays a significant role in the diversity of understanding the hadith. among all these approaches, the discourse of textualism and rationalism of the 4th century scholars such as sheikh sadouq and sheikh mofid in the face of theological traditions are much discussed. it is obvious that the views of the holders of these two attitudes will lead to different understanding of the theological hadiths since the result of the textualism would be to stop understanding the text of some theological hadiths, and the result of of rationalism in the hadith will be the expansion of theological knowledge and evaluating it by means of reason. having conceptualized understanding, rationalism, and textualism, the present study has used the historical and analytical sequence to examine  the distinctions of textualists and rationalists in some indexes including their conceptions and view on the acceptance of hadiths, as well as evasion from rationality through ijtihad in theological hadiths, which causes different understandings in hadiths with regard to issues such as possibility of error on the part of the prophet, the deeds of servants, and the creation of souls before bodies.